Της Ελένης Διοΐλη,
Ένας χρόνος έχει περάσει από το ξέσπασμα της πανδημίας του κορωνοϊού και τα κράτη ακόμη παλεύουν να θέσουν την υγειονομική κρίση υπό έλεγχο. Στην Ευρώπη, οι μεταλλάξεις του ιού και οι αργοί ρυθμοί στους εμβολιασμούς παραμένουν στο προσκήνιο των πολιτικών των κρατών, με τη δυσαρέσκεια των πολιτών για τη διαχείριση της κρίσης να αυξάνεται. Ένα από τα μέτρα ανάσχεσης της πανδημίας, που προωθήθηκαν κιόλας από την αρχή αυτής και συνεχίζεται ακόμη από πολλά ευρωπαϊκά κράτη, είναι η πολιτική των κλειστών συνόρων. Τι αποτέλεσμα όμως έχει αυτό στο κεκτημένο Σένγκεν, ένα από τα σημαντικότερα επιτεύγματα της ευρωπαϊκής συνεργασίας και της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης;
Η Συμφωνία Σένγκεν αποτελεί μια από τις σημαντικότερες συμφωνίες των ευρωπαϊκών κρατών. Υπεγράφη το 1985 από τις χώρες της Benelux (Βέλγιο, Ολλανδία, Λουξεμβούργο), τη Γερμανία και τη Γαλλία, με στόχο την προοδευτική κατάργηση των ελέγχων στα σύνορα των κρατών μελών. Σήμερα, είκοσι έξι κράτη είναι συμβαλλόμενα μέλη της συνθήκης με τα περισσότερα από αυτά να είναι μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ενώ επίσης συμμετέχουν σ’ αυτή και η Νορβηγία, η Ελβετία και το Λιχτενστάιν. Στα πλαίσια του κεκτημένου Σένγκεν, τα κράτη έχουν αποφασίσει την κατάργηση των ελέγχων στα εσωτερικά τους σύνορα, κοινούς κανόνες για τους ελέγχους στα εξωτερικά τους σύνορα καθώς και στην έκδοση θεωρήσεων (visa). Επιπλέον, συνεργάζονται σε δικαστικά ζητήματα και σε θέματα ασφάλειας. Τα συμβαλλόμενα κράτη ανταλλάσσουν πληροφορίες για τα άτομα που κατέχουν ισχύουσες θεωρήσεις μέσω του συστήματος VIS (Visa Information System), ώστε να γίνονται αποτελεσματικότεροι και γρηγορότεροι έλεγχοι στα εξωτερικά σύνορα. Τα κράτη χρησιμοποιούν, επίσης, το σύστημα SIS (Schengen Information System) το οποίο επιτρέπει στις αστυνομικές αρχές να έχουν πρόσβαση σε μια βάση δεδομένων με πληροφορίες για καταζητούμενους πολίτες και υπόπτους για τρομοκρατία.
Προσφυγική κρίση και κλειστά σύνορα
Η συζήτηση γύρω από το κεκτημένο Σένγκεν και η επαναφορά των ελέγχων στα εσωτερικά σύνορα των κρατών μελών δεν ξεκίνησε μόνο λόγω της πανδημίας της Covid-19. Η προσφυγική κρίση του 2015 και η αδυναμία της Ευρώπης να διαχειριστεί αποτελεσματικά τις μαζικές ροές προσφύγων και μεταναστών στα εξωτερικά της σύνορα, είχε ως αποτέλεσμα ολοένα και περισσότερα ευρωπαϊκά κράτη να επαναφέρουν τους ελέγχους στα σύνορά τους. Κράτη όπως η Γερμανία, η Αυστρία, η Δανία, η Σουηδία και η Νορβηγία έκλεισαν πρώτα τα σύνορά τους το 2015, καθώς αποτελούσαν και τον τελικό προορισμό μεγάλου μέρους των προσφύγων και των μεταναστών. Ο φόβος της τρομοκρατίας επανάφερε τους ελέγχους και στη Γαλλία. Τα κλειστά σύνορα έφεραν εικόνες με πρόσφυγες να προσπαθούν να περάσουν φράχτες και συρματοπλέγματα, με το φαινόμενο της Ειδομένης να είναι το πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα.
Σε ποιες περιπτώσεις είναι νόμιμη η επαναφορά των ελέγχων στα εσωτερικά σύνορα
Σύμφωνα με το κεφάλαιο II του Κανονισμού 366/2019 για τον Κώδικα Συνόρων Σένγκεν, τα κράτη μπορούν να επαναφέρουν τους ελέγχους στα εσωτερικά τους σύνορα για λόγους σοβαρής απειλής ή εσωτερικής ασφάλειας. Τα κράτη είναι υποχρεωμένα να εξετάσουν την αναλογικότητα της απειλής και τις επιπτώσεις που θα επιφέρει η επαναφορά των ελέγχων. Επίσης, είναι αναγκαίο να ενημερώσουν εγκαίρως τα υπόλοιπα κράτη μέλη καθώς και τα θεσμικά όργανα της ΕΕ για την απόφαση τους καθώς και σε ποια τμήματα θα υπάρχουν έλεγχοι. Οι έλεγχοι στα εσωτερικά σύνορα μπορούν να λάβουν παράταση με τη συνολική περίοδο να μην υπερβαίνει τα 2 έτη.
Είναι λύση όμως η πολιτική των κλειστών συνόρων;
Στην περίπτωση της μεταναστευτικής κρίσης, πολλές ήταν οι φωνές που επέκριναν τις εικόνες των συρματοπλεγμάτων αλλά και την γενικότερη αδυναμία της Ε.Ε να εφαρμόσει ένα κοινό σχέδιο διαχείρισης των προσφυγικών ροών. Η κάθε χώρα προχωρούσε σε εθνικό επίπεδο σε μέτρα για την ανάσχεση του μεταναστευτικού κύματος, με την ανάδυση εθνικιστικών ομάδων να είναι έντονη. Η Ελλάδα στοχοποιήθηκε για την αδυναμία της να ελέγξει τα εξωτερικά της σύνορα, σε μια περίοδο που η χώρα βρισκόταν σε δυσμενή οικονομική και διαπραγματευτική θέση. Δεν έλειψαν και οι ακραίες, κι εκτός από τα πλαίσια της ευρωπαϊκής αλληλεγγύης, αναφορές όπως αυτή της Αυστριακής Υπουργού Εσωτερικών Γιοχάνα Μικλ-Λάιντερ που υποστήριξε ότι «Η Ευρώπη θα κλείσει τα σύνορά της με την Ελλάδα». Η επιβολή ελέγχων της Γερμανίας σε πτήσεις προερχόμενες από την Ελλάδα για λόγους ασφάλειας και ελέγχου της παράτυπης μετανάστευσης προκάλεσαν ένα μεγάλο κύμα αντιδράσεων από Έλληνες πολίτες και πολιτική αντιπαράθεση. Παρόλη πάντως την κριτική που έλαβαν τα ευρωπαϊκά κράτη για τη διαχείριση της μεταναστευτικής κρίσης, η απόφαση τους για επιβολή ελέγχων στα εσωτερικά τους σύνορα ήταν σύμφωνη με τις διατάξεις του Κώδικα Συνόρων Σένγκεν κι έλαβε παράταση από την Επιτροπή.
Η έναρξη της πανδημίας του Covid-19 επανέφερε τα κλειστά σύνορα στην Ευρώπη
Η άγνοια για την επικινδυνότητα και τις συνθήκες διασποράς του ιού, καθώς επίσης και η τεράστια πίεση στα ευρωπαϊκά συστήματα υγείας, ανάγκασαν τα κράτη να ακολουθήσουν πολιτικές lockdown και να επιβάλουν ταξιδιωτικούς περιορισμούς. Με τη σταδιακή κάμψη του πρώτου κύματος της πανδημίας, η Ε.Ε εξέτασε ένα ενιαίο πλαίσιο για την άρση των ταξιδιωτικών περιορισμών. Η Ένωση, με γνώμονα την ελεύθερη κυκλοφορία των πολιτών, έχει εκδώσει σύσταση προς τα κράτη μέλη με μια σειρά από κριτήρια για την εξέταση της αναγκαιότητας επιβολής ταξιδιωτικών περιορισμών σε μια περιοχή. Γι’ αυτό, το Ευρωπαϊκό Κέντρο Πρόληψης και Ελέγχου Νόσων (ECDC) εκδίδει έναν εβδομαδιαίο χάρτη κατατάσσοντας τις χώρες σε τέσσερις κατηγορίες ανάλογα με την επιδημιολογική τους κατάσταση. Η επιδημιολογική κατάσταση των χωρών καθορίζει και ποια μέτρα είναι κατάλληλα να ακολουθηθούν με βάση το κοινό πλαίσιο που έχουν αποφασίσει τα κράτη μέλη.
Ωστόσο, οι πολιτικές των κρατών για τους ταξιδιωτικούς περιορισμούς καθόλου συντονισμένες δεν μοιάζουν. Παρά τη μεγάλη κριτική προς τα ευρωπαϊκά κράτη για τα κλειστά σύνορα και τις συνέπειες αυτών στη μεταφορά προσώπων και προϊόντων, πολλά Ευρωπαϊκά κράτη διατηρούν ακόμη αυστηρούς ταξιδιωτικούς περιορισμούς. Το Βέλγιο, η Δανία, η Γερμανία, η Φιλανδία, η Σουηδία και η Ουγγαρία έχουν επιβάλει ταξιδιωτικούς περιορισμούς σε τμήματα των εσωτερικών τους συνόρων, με τη δυσαρέσκεια της Ε.Ε να είναι πλέον φανερή. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει ήδη προχωρήσει στην αποστολή επιστολών προς αυτά τα έξι κράτη καθώς θεωρεί ότι οι ταξιδιωτικοί περιορισμοί που έχουν επιβληθεί δεν είναι δικαιολογημένοι και αναλογικοί του κινδύνου και καλούν τα κράτη να επιστρέψουν στην κοινή ευρωπαϊκή προσέγγιση. Αμφίβολο είναι βέβαια, αν η Επιτροπή θα προχωρήσει σε κυρώσεις προς τα κράτη για καταπάτηση του Ευρωπαϊκού Δικαίου στην περίπτωση που αυτά δε συμμορφωθούν.
Ανάγκη Αναθεώρησης της συνθήκης για την διαφύλαξη του κεκτημένου Σένγκεν
Η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση και διακυβέρνηση προϋποθέτει κοινούς κανόνες και ελευθερία κίνησης προσώπων κι αγαθών με ανοιχτά σύνορα. Οι δύο μεγάλες αυτές κρίσεις, μεταναστευτική και υγειονομική, αποκαλύπτουν τα τρωτά σημεία του κεκτημένου Σένγκεν. Η ανάγκη αναθεώρησης της συνθήκης είναι πλέον φανερή, με το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο να έχει ήδη καλέσει την Επιτροπή να εκδώσει ένα αναθεωρημένο νομικό σχέδιο για το κεκτημένο Σένγκεν. Είναι απαραίτητο τα κράτη να αποφασίσουν να προχωρήσουν σε ενίσχυση της συνεργασίας σε θέματα ασφάλειας και προστασίας των συνόρων, με την ανάλογη ενίσχυση των οργάνων της Frontex και της Europol. Δύσκολα θα μπορέσουμε να επιστρέψουμε σε μια λογική ανοιχτών συνόρων όπως την γνωρίζαμε πριν το 2015. Η τελευταία πενταετία έχει δείξει τις πολιτικές τάσεις των κρατών μελών που μάλλον θα επιδιώξουν την αυστηροποίηση του νομικού πλαισίου παρά την επιστροφή στα ανοιχτά σύνορα. Αναμένουμε λοιπόν την πρόταση της Επιτροπής και αν και πως τελικά θα διασφαλιστεί το κεκτημένο Σένγκεν.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- ΚΑΝΟΝΙΣΜΌΣ (ΕΕ) 2016/399 ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΫ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΊΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΊΟΥ, Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, διαθέσιμο εδώ
- Ευρωπαϊκή Ένωση: Ανεπαρκής η αντιμετώπιση της προσφυγικής κρίσης, Human Rights Watch, διαθέσιμο εδώ
- Κομισιόν: Ξεκίνησε μέσω τηλεδιάσκεψης το «Φόρουμ Σένγκεν», Πρώτο Θέμα, διαθέσιμο εδώ
- Schengen, Borders and Visa, European Commission, διαθέσιμο εδώ
- Covid-19: travel and transport, European Council, διαθέσιμο εδώ
- Will Covid-19 spark reform of the EU’ s borderless Schengen Area?, Euronews, διαθέσιμο εδώ
