Της Ιωάννας Χατζηαντωνίου,
Για περίπου τέσσερις δεκαετίες μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο οι δύο υπερδυνάμεις της διεθνούς σκακιέρας, Ηνωμένες Πολιτείες και η Ένωση των Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών (στο εξής Σοβιετική Ένωση) επιδόθηκαν σε έναν πόλεμο που εφαρμόστηκε με έναν αρκετά «ανορθόδοξο» τρόπο. Ο «Ψυχρός Πόλεμος», όπως έμεινε γνωστός, χαρακτηρίστηκε από μια «επικίνδυνη νηνεμία» σε επιχειρησιακό στρατιωτικό επίπεδο, αλλά παράλληλα και από μια κούρσα πυρηνικών εξοπλισμών. Μια κούρσα που, ακόμα και σήμερα, δέχεται δύο ειδών κριτικές: μια θετική στο πνεύμα της θεωρίας “the more, the merrier” και μια αρνητική, η οποία εκφράζει τα καταστροφικά αποτελέσματα της διασποράς των πυρηνικών.
Το κινηματογραφικό «κόκκινο κουμπί» και οι κωδικοί που ενεργοποιούν τα πυρηνικά αισίως δεν έχουν χρησιμοποιηθεί μέχρι σήμερα. Βέβαια, αυτό δεν σημαίνει πως οι δυο κάτοχοι τέτοιων δυνάμεων δεν βρέθηκαν παγιδευμένοι σε ένα δίλημμα ασφαλείας, που τους ώθησε να τα χρησιμοποιήσουν. Ο λόγος για την Κρίση της Κούβας του 1962.
Το ιστορικό προσκήνιο
Η Κούβα είχε μπει στο στόχαστρο των Αμερικανών από τις αρχές της δεκαετίας του 1960, ενώ ιδιαίτερα έντονη ήταν η κόντρα Castro – John F. Kennedy. Ενώ, στην αρχή (πριν καν ανέβει στην προεδρία), ο Kennedy ήταν αρκετά συγκαταβατικός με την παρουσία του Castro στη γειτονική Κούβα, άλλαξε κάθετα τη στάση του με την πάροδο του χρόνου. Ο νεαρός Πρόεδρος ακολούθησε την τακτική και τη νοοτροπία των προκατόχων του, συνεχίζοντας την αντικομμουνιστική σταυροφορία των Η.Π.Α. και την προσπάθεια να διασώσουν όσο περισσότερες χώρες μπορούσαν από την κομμουνιστική σφαίρα επιρροής. Έτσι, ενώ οι Σοβιετικοί αγκάλιασαν με ενθουσιασμό το κίνημα και την άνοδο του Castro στην εξουσία, το αμερικανικό στερέωμα γύρω από το πρόσωπο του Kennedy εστίασε στην ανατροπή του και τη «διάσωση» της Κούβας από το κομμουνιστικό καθεστώς -όπως άλλωστε προσπαθούσε με κάθε άλλη χώρα.
Λίγους μήνες μετά, μέσα στην Προεδρία του Kennedy (Απρίλιος 1961), πραγματοποιήθηκε η εισβολή στον Κόλπο των Χοίρων, μια αποτυχημένη αποστολή αμερικανικών δυνάμεων, που συμπεριλάμβαναν και εξόριστους εκπαιδευμένους Κουβανούς, με στόχο την ανατροπή του Castro. Η επιχείρηση είχε οργανωθεί στο πλαίσιο της προηγούμενης κυβέρνηση, ωστόσο η αχίλλειος πτέρνα της αποδείχθηκε η «μυστικότητά» της, η οποία χάθηκε μαζί με το στοιχείο του στρατηγικού αιφνιδιασμού. Η αποτυχία αυτή αποτέλεσε ένα εσωτερικό πλήγμα που έδωσε πάτημα σε αμφιβολίες για τις ικανότητες της νέας κυβέρνησης. Όλα αυτά έστρεψαν την προσοχή της αμερικανικής ηγεσίας ακόμα περισσότερο στο καθεστώς της Κούβας και κατά συνέπεια έθεσαν σε υψηλή προτεραιότητα της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής, την ανατροπή του.
Και σε εξωτερικό επίπεδο η αποτυχία της εισβολής αυτής υποβάθμισε τις Η.Π.Α. στα μάτια των παικτών διεθνώς. Ο Nikita Khrushchev (Νικίτα Χρουστσόφ) -τότε ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης- πηγαίνοντας στη Βιέννης, για να συναντηθεί με τον Αμερικανό ομόλογό του (Ιούνιο 1961), τον θεωρούσε «ανώριμο, άπειρο και ιδιαίτερα ευάλωτο μετά τον Κόλπο των Χοίρων». (Ας μην ξεχνάμε πως ο Khrushchev ήταν και 20 χρόνια μεγαλύτερο του JFK και αποτελούσε μέρος της πολιτικής σκηνής για αρκετά περισσότερα χρόνια.) Βέβαια, η επιθετική και αρκετά απόλυτη στάση του δεν βοήθησε στην πορεία των γεγονότων, καθώς, όπως φάνηκε στον JFK, ήταν έτοιμος για μια πιο ενεργητική και επιθετική πολιτική, μια πολιτική ως ξεκίνησε τον Οκτώβριο του 1962.
Οι πρώτες εικόνες από τους πυραύλους: Το προοίμιο της κρίσης
Οι Αμερικανοί επιχείρησαν με πολλούς και ποικίλους τρόπους να πετύχουν την ανατροπή του Castro, συμπεριλαμβανομένου πλήθους αποπειρών δολοφονίας του, αλλά και άλλων χθόνιων τακτικών αποσταθεροποίησης του πολιτικού κλίματος στην περιοχή -κυρίως από μέρους της CIA. Γι’ αυτόν τον λόγο, ο Khrushchev έκρινε αδήριτη ανάγκη την προστασία του Castro ως πρωτοστάτη του κομμουνισμού στην Κούβα. Αξίζει να τονιστεί, μάλιστα, πως η Κούβα ήταν η πρώτη χώρα που επήλθε στην κομμουνιστική σφαίρα επιρροής, χωρίς την παρέμβαση του ερυθρού στρατού. Αποσκοπώντας, λοιπόν, στην προστασία και ασφάλειά της, ο Khrushchev τοποθέτησε μυστικά πυρηνικούς πυραύλους μεσαίου -ήτοι ενδοηπειρωτικού- βεληνεκούς στην Κούβα. Πέρα από την άμεση προστασία του Castro, ο Σοβιετικός ηγέτης επιθυμούσε να εξισορροπήσει και την πυρηνική παρουσία των Αμερικανών στην Ιταλία και την Τουρκία. Χαρακτηριστικά σχολίαζε, πως οι αμερικανικές κεφαλές που βρίσκονταν στη Μαύρη Θάλασσα (στην Τουρκία) μπορούσαν να φτάσουν το ανατολικό μπλοκ εντός ολίγων λεπτών, ενώ οι αντίστοιχοι εξοπλισμοί των Σοβιετικών βρίσκονταν αρκετά μακριά και υπολογίζεται πως θα χρειάζονταν σχεδόν μισή ώρα για να φτάσουν στην Βορειοαμερικανική ήπειρο.
Όπως είναι φυσικό, η κίνηση αυτή έγινε αντιληπτή από τις μυστικές υπηρεσίες των Η.Π.Α. στα μέσα Οκτωβρίου του 1962. Ο φόβος των Αμερικανών για μα επικείμενη πυρηνική επίθεση από τους Σοβιετικούς αυξήθηκε ραγδαία και σε επίπεδα που δεν έφτασε καθ’ όλη τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Για τον JFK, η κίνηση αυτή προμήνυε μια κλιμάκωση του θέματος του Βερολίνου, έναν άσσο στο μανίκι των Σοβιετικών προκειμένου να εκβιάσουν τους Αμερικανούς με την «αδυναμία» τους, το ανατολικό μέρος της πόλης. Ο Kennedy και οι σύμβουλοί του έβλεπαν μια ξεκάθαρη απειλή και όχι μια διπλωματική κίνηση πυρηνικής εξισορρόπησης, όπως το ανατολικό μπλοκ.
Με την παραδοχή της ύπαρξης κρίσης, ο Υπουργός Εξωτερικών της Κυβέρνησης Kennedy, Robert McNamara, παρουσίασε τρεις εναλλακτικές στον Πρόεδρο και το συμβουλευτικό συμβούλιο. Η πρώτη και διπλωματική αναφερόταν σε συναντήσεις και συνομιλίες με τους δύο ομόλογούς του στη Σοβιετική Ένωση και την Κούβα, προκειμένου να αναλυθεί και να επιτευχθεί μια λύση. Η δεύτερη αφορούσε έναν ναυτικό αποκλεισμό της χώρας της Καραϊβικής, αποσκοπώντας σε ένα πλεονέκτημα χρόνου για την επόμενη κίνηση. Τέλος, ο McNamara ρεαλιστικά τοποθέτησε στο τραπέζι και μια πιο βίαιη εναλλακτική: αυτή της επίθεσης από αέρος στις βάσεις πυρηνικών στην Κούβα.
Ο Πρόεδρος Kennedy προτίμησε τον ναυτικό αποκλεισμό, με το σκεπτικό πως στο χρονικό διάστημα που θα κέρδιζε θα μπορούσε να σχεδιάσει ένα πλάνο συζητήσεων με τον σοβιετικό ομόλογό του και να προβούν σε μια ομαλή και ειρηνική αποπυρηνικοποίηση της Κούβας. Στις 22 Οκτωβρίου, με μια αρκετά μακρά ομιλία του, δημοσιοποίησε τις κινήσεις του Khrushchev στη γείτονα νησιωτική χώρα και ανακοίνωσε την απόφασή του, να τη θέσει σε καθεστώς ναυτικού αποκλεισμού. Στο σημείο αυτό, ξεκινάει η κλιμάκωση της κρίσης, καθώς πλέον ολόκληρη η υφήλιος ενημερώνεται για το πόσο κοντινό πλέον είναι το σενάριο ενός πυρηνικού ολοκαυτώματος. Διεθνώς οι κυβερνήσεις αντιλήφθηκαν πως έπρεπε οι δύο υπερδυνάμεις να χειριστούν με μεγάλη προσοχή την κατάσταση και να αποφευχθούν οι παρεξηγήσεις για το καλό τους, αλλά και του κόσμου ολόκληρου…
Ο ναυτικός αποκλεισμός: Οι ώρες που άφησαν την υφήλιο χωρίς ανάσα
Το αμερικανικό ναυτικό τοποθετήθηκε περιμετρικά της χώρας στην ανοιχτή θάλασσα και είχε λάβει ξεκάθαρες διαταγές. Τα σοβιετικά πλοία που προσέγγιζαν όφειλαν είτε να περάσουν από αμερικανικό έλεγχο είτε να αλλάξουν πορεία και να γυρίσουν πίσω. Όσα δεν υπάκουαν θα δέχονταν δις προειδοποιητικά πυρά και έπειτα θα στοχοποιούνταν προς βύθιση από το αμερικανικό ναυτικό. Όπως γίνεται εύκολα αντιληπτό, οι επιλογές των σοβιετικών πλοίων ήταν περιορισμένες και θα έκριναν και την εξέλιξη της κρίσης, καθώς δεν αποκλειόταν η πιθανότητα βύθισης πλοίων να απαντώταν από τους Σοβιετικούς στρατιωτικά σε κάποιο άλλο επιχειρησιακό θέατρο, όπως το πολύτιμο για τις Η.Π.Α. Δυτικό Βερολίνο.
Πέρα από τις πυρηνικές δυνάμεις, όλος ο κόσμος βρισκόταν σε επιφυλακή από την 22η Οκτωβρίου αναμένοντας την εξέλιξη των γεγονότων. Όταν τα πρώτα σοβιετικά πλοία που προσέγγιζαν την Κούβα γύρισαν προς τα πίσω ή δέχτηκαν αμερικανικούς ελέγχους, ο κόσμος πήρε μια ανάσα αναγνωρίζοντας πως η κρίση είχε κάπως εκτονωθεί. Η επόμενη κίνηση βρισκόταν στην αλληλογραφία μεταξύ των δύο ηγετών.
Σε καθημερινή βάση, Khrushchev και Kennedy αντάλλασσαν αλληλογραφία, στην αρχή, βέβαια, κατηγορώντας ο ένας τον άλλο, πως απειλούσαν ενεργά τα συμφέροντά τους και επιθυμούσαν την έναρξη συγκρούσεων και επιθέσεων. Στο σημείο αυτό, η κρίση άρχισε πάλι να λαμβάνει επικίνδυνες διαστάσεις, με τις δύο πλευρές να μην μπορούν να συμφωνήσουν σε οποιαδήποτε λύση και αν προτεινόταν. Σε αυτή την καθημερινή επίρριψη ευθυνών με παράλληλη τη διατήρηση καθεστώτος αποκλεισμού, ο Castro παρενέβη, στέλνοντας μια παρακινητική επιστολή στον Khrushchev, για να έχει αυτός την πρώτη κίνηση στην έναρξη του «επικείμενου» -όπως έδειχναν οι καταστάσεις- πολέμου. Ευτυχώς, ο Σοβιετικός ηγέτης την αγνόησε και αντ’ αυτού παρακίνησε τον Αμερικανό ομόλογό του να επιδοθούν και οι δυο στη λύση της κρίσης με αποπυρηνικοποιήσεις, για να μην οδηγήσουν τον κόσμο σε μια θερμοπυρηνική καταστροφή. Στο τραπέζι έθεσε για ακόμα μια φορά την αποπυρηνικοποίηση της Τουρκίας, η οποία παρείχε στη Σοβιετική Ένωση την απαραίτητη ασφάλεια για την απόσυρση των πυρηνικών από την Κούβα.
Ο θάνατος ενός Αμερικανού πιλότου: Η μοναδική απώλεια, αλλά και λύση της κρίσης
Την επόμενη κιόλας της επιστολής, η κρίση χτύπησε ξανά κόκκινο, με τον θάνατο ενός Αμερικανού πιλότου πάνω από τη νησιωτική Κούβα. Αυτή ήταν η πρώτη και μοναδική απώλεια καθ’ όλη τη διάρκεια της κρίσης, ήταν όμως ένα σημαντικό περιστατικό, που, αν είχε οδηγηθεί σε παρανόηση μεταξύ των δύο, μπορεί να έφερνε τον κόσμο πάλι μια ανάσα πριν την πυρηνική καταστροφή. Οι αρχικές τάσεις προς αντεπίθεση και ο θυμός αντικαταστάθηκαν από τη λογική και τη νηφαλιότητα του Kennedy, που αντιλήφθηκε πως δεν αποτελούσε εντολή του Khrushchev το περιστατικό και προέτρεψε τον ομόλογό του να αναγνωρίσει πως η κατάσταση ξεφεύγει δραματικά εκτός ελέγχου.
Πηγή εικόνας: HISTORY
Ο Khrushchev απαίτησε την ίδια μέρα οι Η.Π.Α. να αποσύρουν τις πυρηνικές εγκαταστάσεις τους από την Τουρκία για να μπορέσει ο ίδιος να νιώσει την ασφάλεια να αποπυρηνικοποιήσει την Κούβα και να αποσύρει τις σοβιετικές μονάδες του. Σε μια μυστική συνάντηση των Robert Kennedy (αδερφού του JFK και Υπουργού Δικαιοσύνης της τότε κυβέρνησης) και Anatoly Dobrynin (Σοβιετικού απεσταλμένου) ο πρώτος εξομολογήθηκε πως η αποπυρηνικοποίηση της Τουρκίας ήταν ήδη στα πλάνα των Αμερικανών, ωστόσο μια δημοσιοποίηση της κίνησης αυτής θα τους εξέθετε στη δημόσια γνώμη. Η κρίση είχε πλέον αποφευχθεί και τις επόμενες μέρες τα δύο κράτη συμφώνησαν επίσημα και εκκίνησαν τις διαδικασίες.
Η κρίση της Κούβας θα μπορούσε να παρομοιαστεί με το ακροβάτημα σε ένα σκοινί. Οι δύο παίκτες, κουβαλώντας στις πλάτες του πυρηνικά αλλά και την ανάγκη της εσωτερικής νομιμοποίησης επιδόθηκαν σε έναν αγώνα σταθεροποίησης της κατάστασης και κατανόησης των συμφερόντων και των επιδιώξεων του άλλου. Η κρίση αυτή απέδειξε πως οι διαπραγματεύσεις χωράνε παντού (βλ. Roger Fisher για την 11η Σεπτεμβρίου) και χρειάζονται νηφαλιότητα και όχι βιαστικές κινήσεις και συμπεράσματα. Ακόμα και όταν στο τραπέζι υπάρχουν και πυρηνικά.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ:
- The Week the World Stood Still: Inside the Secret Cuban Missile Crisis, Sheldon M. Stern
- Kennedy’s Quest for Victory: American Foreign Policy, 1961-1963, Edited by Thomas G. Paterson, Oxford Publishing
- Η Αμερικανική Πολιτική από τον Φράνκλιν Ρούζβελτ στον Ντόναλντ Τράμπ, Χαράλαμπος Παπασωτηρίου
- JFK Was Completely Unprepared For His Summit with Khrushchev – HISTORY, Διαθέσιμο εδώ
