Της Αναστασίας Διαμαντοπούλου,
Η εικονομαχία αποτελεί ένα σημαντικό κομμάτι της Βυζαντινής ιστορίας που απασχολεί τους βυζαντινολόγους ανά τον κόσμο. Απλοϊκά, πρόκειται για τη διαμάχη ανάμεσα στους εικονόφιλους/εικονολάτρες και στους εικονομάχους/εικονοκλάστες που αφορά τη λατρεία των εικόνων, αλλά και των λειψάνων, σε μία περίοδο όπου οι πιστοί προχωρούσαν σε υπερβολική λατρεία των προαναφερόμενων. Η χρήση των εικόνων δικαιολογήθηκε αρχικά για το διδακτικό της χαρακτήρα (η βίβλος των αγγραμμάτων) όμως, στο δεύτερο μισό του 6ου αιώνα οι εικόνες μετατρέπονται σε αντικείμενα άμεσης λατρείας και κάποιες από αυτές συνδέονται με θαύματα. Μοναχοί και ένθερμοι πιστοί πωλούσαν χρώμα από «θαυματουργές» εικόνες για θεραπευτικούς λόγους σε απλούς και ευκολόπιστους ανθρώπους, ενώ παράλληλα πωλούσαν και λείψανα «αγίων».
Αυτά είναι δύο παραδείγματα υπερβολικής λατρείας των εικόνων που σε συνδυασμό με άλλα, σκιαγραφούν ένα ειδωλολατρικό θα λέγαμε τοπίο, καθώς οι λατρευτικές αυτές πράξεις φάνταζαν υπερβολικές και, φυσικά, πέρα από τα επιχειρήματα των εικονόφιλων ότι η λατρεία απευθύνεται στο απεικονιζόμενο πρόσωπο. Η εικονομαχία όμως, έχει χωριστεί σε δύο φάσεις. Σε αυτό το άρθρο θα κοιτάξουμε την πρώτη φάση, δηλαδή θα δούμε που γεννήθηκαν οι ιδέες κατά των εικόνων, του τρεiς άντρες αυτοκράτορες που επέβαλαν αυτές τις ιδέες στο λαό και την πρώτη γυναίκα κυρίαρχο μονάρχη που έβαλε τέλος σε αυτή τηn πρώτη φάση.
Ας δούμε όμως το θέμα μας από την αρχή. Η πρώτη φάση της εικονομαχίας ξεκίνησε, όταν ανέβηκε στο θρόνο, ο στρατηγός του θέματος των Ανατολικών, Λέων Γ΄ μετά την πτώση του Θεοδοσίου Γ΄. Στέφθηκε αυτοκράτορας στις 25 Μαρτίου 717 και ανέλαβε μία αυτοκρατορία σε αναβρασμό, εξαιτίας ενός εμφυλίου πολέμου και επτά βίαιων επαναστάσεων, ενώ ταυτόχρονα κλήθηκε να αντιμετωπίσει έναν τεράστιο αραβικό στρατό και στόλο. Ο ίδιος προερχόταν από τις ανατολικές επαρχίες, όπου οι εικονοκλαστικές τάσεις ήταν ισχυρές, εξαιτίας της επαφής που είχε ο ντόπιος πληθυσμός με το Ισλάμ και τον Ιουδαϊσμό, δύο ανεικονικές ακόμα και σήμερα θρησκείες. Μπορούμε να πούμε με ασφάλεια, ότι η εικονομαχία γεννήθηκε σε αυτές τις περιοχές.
Ο Λέων Γ΄ είδε ότι η λατρεία των εικόνων έμοιαζε με την «προσκύνηση και λατρεία των εικόνων» την οποία απαγόρευε ο Θεός (Δευτερονόμιο, 5, 9), αλλά γνώριζε ότι αλλάζοντας απότομα την κατάσταση που επικρατούσε με τη λατρεία τους, θα προκαλούσε την εξαγρίωση του πλήθους. Στην αρχή, ξεκίνησε την εικονοκλαστική του πολιτική με κηρύγματα στα οποία προσπάθησε να πείσει το λαό να εγκαταλείψει τη λατρεία των εικόνων, αλλά όταν το ηφαίστειο της Θύρας εξερράγη το 726, ο αυτοκράτορας το ερμήνευσε ως εκδήλωση της θείας οργής εναντίον της λατρείας των εικόνων, ενώ οι εικονόφιλοι ως το αντίθετο, και έτσι, ο Λέων βρήκε την αφορμή να προχωρήσει δυναμικότερα την πολιτική του.
Έτσι, διέταξε έναν αξιωματικό του, τον Ιουβίνο, να απομακρύνει την εικόνα του Χριστού από τη Χαλκή πύλη, κάτι που ο λαός δεν εξέλαβε θετικά. Αργότερα, το 726 ο αυτοκράτορας εξέδωσε διάταγμα κατά των εικόνων, αλλά δεν απαίτησε την καταστροφή τους. Τον επόμενο χρόνο, το θέμα της Ελλάδος και των Καραβησιανών επαναστάτησε εναντίον του Λέοντος, εξαιτίας της εικονοκλαστικής συμπεριφοράς του, ανακήρυξαν δικό τους αυτοκράτορα και έστειλαν στόλο να επιτεθεί στην Κωνσταντινούπολη, αλλά χωρίς επιτυχία. Παρατηρούμε ότι τα ευρωπαϊκά θέματα εναντιώθηκαν εξαρχής στην εικονοκλαστική πολιτική σε αντίθεση με τα ανατολικά θέματα που την παρακινούσαν συνεχώς.
Ο Λέων προσπάθησε να κερδίσει την υποστήριξη του πάπα της Ρώμης και του πατριάρχη της Κωνσταντινουπόλεως. Ο πατριάρχης Γερμανός Α΄ τήρησε απ’ την αρχή άκαμπτη στάση, ενώ ο πάπας Γρηγόριος Γ΄, ενώ απέκρουσε τις εικονοκλαστικές αντιλήψεις του Λέοντος, προσπάθησε να αποφύγει τη ρήξη με το Βυζάντιο διαχωρίζοντας τα πολιτικά ζητήματα από τα θρησκευτικά και έτσι, παρέμεινε πιστός στον αυτοκράτορα, καθώς χρειαζόταν την προστασία του για να αποτρέψει τον κίνδυνο των Λογγοβάρδων. Ο Λέων προχώρησε στη δημοσίευση του εικονοκλαστικού του διατάγματoς με το οποίο οριζόταν η καταστροφή των εικόνων και οι διωγμοί των εικονόφιλων. Μετά τη δημοσίευση του διατάγματος του 730, ο πάπας Γρηγόριος Γ΄ ανακήρυξε την εικονομαχία αίρεση και προκάλεσε ανοιχτή ρήξη με το Βυζάντιο. Ο Λέων Γ΄ οργάνωσε ναυτική εκστρατεία εναντίον της Ρώμης η οποία όμως, απέτυχε. Εδώ βλέπουμε ότι οι πρώτες πολιτικές συνέπειες της εικονομαχίας ήταν η διεύρυνση του χάσματος ανάμεσα στην Κωνσταντινούπολη και τη Ρώμη και η επικίνδυνη αποδυνάμωση της θέσεως του Βυζαντίου στην Ιταλία.
Ο Λέων Γ΄ ακολούθησε μία περισσότερο συντηρητική εικονοκλαστική πολιτική σε σχέση με το γιο του Κωνσταντίνο Ε΄ ο οποίος τον διαδέχθηκε. Ο Κωνσταντίνος γεννήθηκε το 718 και ο πατέρας του τον έστεψε συναυτοκράτορα το 720. Ανέβηκε στο θρόνο σε ηλικία 22 ετών, το 741, και συνέχισε την εικονοκλαστική πολιτική του πατέρα του με ακόμη περισσότερο ζήλο σε σχέση με εκείνον. Ο Κωνσταντίνος άρχισε να πραγματοποιεί το εικονοκλαστικό του πρόγραμμα στις αρχές της δεκαετίας του 750, το οποίο ήταν αρκετά σκληρό. Η ριζοσπαστική πολιτική του Κωνσταντίνου Ε΄ κατέρρευσε μαζί με το θάνατό του.
Μετά το θάνατο του Κωνσταντίνου Ε΄ το 775, ο γιoς του Λέων Δ΄ πήρε το θρόνο. Ήταν πιο μετριοπαθής από τον πατέρα του και η σύντομη βασιλεία του (775-780) αποτέλεσε μία μεταβατική περίοδο από την έξαρση της εικονομαχίας στην αποκατάσταση της λατρείας των εικόνων. Προσπάθησε να ηρεμήσει τα πνεύματα αναστέλλοντας τα μέτρα εναντίον της Θεοτόκου και διορίζοντας μοναχούς και εικονόφιλους σε σπουδαίους επισκοπικούς θρόνους. Βέβαια παρέμεινε πιστός στην εικονοκλαστική παράδοση της οικογένειάς του. Ο Λέων Δ΄ πέθανε κάτω από ύποπτες συνθήκες το 780, και στο θρόνο ανέβηκε ο γιος του Κωνσταντίνος Στ΄ σε ηλικία 10 ετών. Εξαιτίας της ηλικίας του, χρέη αντιβασιλέα ανέλαβε η εικονόφιλη μητέρα του Ειρήνη.
Κατά τη διάρκεια της βασιλείας της Ειρήνης η πρώτη φάση της εικονομαχίας έφτασε στο τέλος της. Αφού κατέστειλε μία συνωμοσία που προερχόταν από εικονόφιλους, έκανε τα σχέδια της γνωστά για αποκατάσταση των εικόνων στα τέλη του 784. Τελικά μέσα από την Ζ΄ οικουμενική σύνοδο της Νίκαιας το 787, επικρατούν προσωρινά οι εικονόφιλες απόψεις της και επανέρχεται η λατρεία των εικόνων, παραβιάζοντας την ατομική συνείδηση και αναγκάζοντας τους καλλιτέχνες να ακολουθήσουν διαχρονικά αποδεκτούς τύπους, χωρίς αποκλίσεις. Ο Κωνσταντίνος Στ΄ ανακηρύχθηκε μοναδικός αυτοκράτορας το 790. Όμως, οι οπαδοί της Ειρήνης τον έπεισαν να της επιτρέψει να ανέλθει ξανά στο θρόνο και από το 792 άρχισε να ισχύει πάλι το σχήμα μητέρας-γιου. Η Ειρήνη όμως, ήθελε να είναι η μοναδική αυτοκράτορας και στις 15 Αυγούστου του 797 τύφλωσε το γιο της στην «πορφυρά» αίθουσα, στην ίδια αίθουσα που πριν 27 χρόνια τον είχε γεννήσει…
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Ostrogorsky, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, τόμος Β΄, Ιστορικές Εκδόσεις, Αθήνα (1979),
- Mango (επιμ.), Ιστορία του Βυζαντίου, μτφρ. Όλγα Καραγιώργου, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα (2006)
- Lynda Garland, Βυζαντινές Αυτοκράτειρες, Γυναίκες και Εξουσία στο Βυζάντιο, 527-1204 π.Χ., μτφρ. Νάνσυ Κουβαράκου, Εκδόσεις Έλλην, Αθήνα (2000)
- Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Εικονομαχία και αντιμοναχική στροφή (Κων/νος Ε’), Ιδιωτική Έκδοση, Τρίκαλα (2003)
- Beck, Η Βυζαντινή Χιλιετία, μτφρ. Δ. Κούρτοβικ, Εκδόσεις Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα (1996)
- Δ. Τσουγκαράκης, Νικηφόρος Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Ιστορία Σύντομος, μτφρ. Λίνα Κωσταρέλη, Εκδόσεις Κανάκη, Αθήνα (1994)
