Της Ιωάννας Μήτση,
Σύμφωνα με το Ζαν Κοκτώ, «η ιστορία με το πέρασμα του χρόνου διαστρεβλώνεται, ενώ ο μύθος εξελίσσεται στο σημείο που γίνεται πραγματικότητα». Αγία Λαύρα, γνωστό κρυφό σχολειό. Τι συνέβη όμως στη μονή; Ποια από όσα λέγονται ότι διαδραματίστηκαν αποτελούν αλήθεια και ποια από αυτά είναι μύθοι;
Ο μύθος της Αγίας Λαύρας, όπου υψώθηκε το λάβαρο της Επανάστασης, συνδέεται με την έναρξη της Επανάστασης, στις 25 Μαρτίου. Πριν από την καθιέρωση της 25ης Μαρτίου ως ημέρα εθνικής εορτής, οι Έλληνες γιόρταζαν την Επανάστασή τους τη 1η Γενάρη, καθώς τότε ψηφίστηκε το πρώτο ελληνικό Σύνταγμα από την Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου και έγινε η πρώτη ελληνική κυβέρνηση. Έτσι, η έναρξη της Επανάστασης συνδέθηκε με τη θρησκευτική εορτή του Ευαγγελισμού. Ωστόσο, ο Παλαιών Πατρών Γερμανός δεν βρισκόταν στην Αγία Λαύρα στις 25 Μαρτίου, ενώ στην πρώτη σοβαρή πολεμική επιχείρηση, που έγινε στα Καλάβρυτα, την 21η Μαρτίου, ούτε ο Παλαιών Πατρών Γερμανός, αλλά ούτε και κανείς άλλος δεν βρισκόταν στη Μονή. Ο θρύλος αυτός λέγεται ότι δεν διαθέτει ιστορική βάση, καθώς αποτελεί έμπνευση του Γάλλου Φιλέλληνα, Φρανσουά Πουκεβίλ.
Πιο συγκεκριμένα, λοιπόν, στις 10 ή 13 Μαρτίου, πραγματοποιείται στην Αγία Λαύρα σημαντική σύσκεψη με την παρουσία του μητροπολίτη, όπου θα παίρνονταν αποφάσεις για τη στρατολογία των αγωνιστών. Έπειτα, οι προεστοί εγκατέλειψαν τη μονή και κατέφυγαν σε ασφαλή μέρη. Σύμφωνα με τον Ιωάννη Κολοκοτρώνη, έστειλαν μήνυμα στον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη, θέλοντας να τον ενημερώσουν για την έναρξη του Αγώνα. Αντίθετα, πολλοί ιστορικοί τονίζουν, πως στη σύσκεψη των αρχών Μαρτίου στην Μονή της Αγίας Λαύρας δεν ελήφθη καμία απόφαση για την κήρυξη της Επανάστασης. Επικρατεί, όμως, διχογνωμία, καθώς και κάποιοι ιστορικοί υποστηρίζουν το αντίθετο, βασιζόμενοι σε μαρτυρίες από οικογενειακά αρχεία αγωνιστών του 21, αναφέρουν, ότι, στις 17 Μαρτίου, ημέρα εορτής του Αγίου Αλεξίου, πολιούχου των Καλαβρύτων τελέστηκε δοξολογία και ακολούθησε ορκωμοσία αγωνιστών μαζί με την ευλογία των όπλων.
Τότε πότε ξεκίνησε η Επανάσταση; Η Επανάσταση άρχισε σε δύο ημερομηνίες: στις 22 Φεβρουαρίου, στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, και στις 23 Μαρτίου, στην Καλαμάτα. Αν και, σύμφωνα με επιστολές του Υψηλάντη στον Κολοκοτρώνη, η ημέρα που θα ξεκινούσε ήταν η 25η Μαρτίου, τα γεγονότα τους πρόλαβαν, με αποτέλεσμα η Επανάσταση να αρχίσει δύο με τρεις μέρες νωρίτερα. Μολονότι, όντως έγινε συγκέντρωση αγωνιστών μαζί με τον Παλαιών Πατρών Γερμανό, στις 14 Μαρτίου, η ημερομηνία μάλλον μετατοπίστηκε.
Η πνευματική ζωή περιβάλλεται από τον κλασικισμό και τον ρομαντισμό, ενώ στο συγκεκριμένο πλαίσιο συγκαταλέγεται και το ζήτημα της «Μεγάλης Ιδέας» το οποίο προσωρινά κάλυψε τα μεγάλα προβλήματα και τις απογοητεύσεις του πληθυσμού, ενώ η παιδεία τείνει προς μια κλασικίζουσα μορφή και ξεφεύγει από τον ουμανισμό των κλασικών γραμμάτων. Μέσα σε αυτό το πνευματικό περιβάλλον, ανδρώνεται «ο μύθος του Κρυφού Σχολειού». Η προβολή και το πέρασμα στην ελληνική συνείδηση αυτού του θρύλου ήταν μια επιτυχημένη προσπάθεια, να καλυφθεί η αντίδραση της Εκκλησίας στην τελευταία φάση του νεοελληνικού Διαφωτισμού και να διασωθεί το κύρος της. Ο μύθος του Κρυφού Σχολειού αρχίζει να μορφοποιείται στην εποχή της Επανάστασης, εποχή κατά την οποία συντίθεται το τραγούδι «Φεγγαράκι μου λαμπρό», όπως και τον ομότιτλο πίνακα του Γύζη και το ποίημα του Πολέμη αργότερα.
Η διάδοση του θρύλου εξυπηρετεί τη δεδομένη ιστορική στιγμή και εθνική σκοπιμότητα, αφού υπενθυμίζει την καταπίεση του κατακτητή και δίνει στο νεοσύστατο κράτος την ελληνορθόδοξη ταυτότητα σαν συνεκτικό κρίκο όλων των πολιτών του. Εξάλλου σαν μύθος είναι αρκετά πιστευτός όσο και ελκυστικός, αφού έχει τη δυνατότητα να εξηγήσει τη μορφωτική καθυστέρηση του λαού, ενώ εξιδανικεύει την επικινδυνότητα των μικρών μαθητών, των φτωχών γονιών, αλλά και των μοναχών και των ιερέων. Οι Οθωμανοί, άλλωστε, είχαν δώσει το προνόμιο της εκπαιδευτικής ελευθερίας στην Εκκλησία μετά την Άλωση. Αυτό, όμως, δεν αναιρεί το γεγονός ότι η Εκκλησία αδιαφόρησε για αυτό. Στα υποτυπώδη σχολεία της εποχής η μόρφωση ήταν άτακτη, αποσπασματική και δεν άρχιζε σε καθορισμένη ηλικία, ενώ δεν υπήρχε κάποιος λόγος να αποκρύπτεται η διαδικασία αυτή.
Αποκλείεται το πανίσχυρο οθωμανικό κράτος να πίστευε, εξάλλου, ότι, μαθαίνοντας οι Έλληνες μαθητές ανάγνωση και γραφή, θα επηρεάζονταν ή θα κινδύνευαν. Εν τέλει, το κρυφό σχολειό αποτελεί μια παραποιημένη πραγματικότητα, αφήνοντας στην αφάνεια όσους προσπαθούσαν να αναβαθμίσουν την Εκκλησία ως φορέα σωτηρίας, χωρίς, βέβαια, να το δικαιούται. Οι Τούρκοι δεν ενδιαφέρονταν για την εκπαίδευση. Τα σχολεία, καθ’ όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, ήταν φανερά και η λειτουργία τους εξελίσσονταν χωρίς προβλήματα από τους Τούρκους. Καμία ιστορική μαρτυρία δεν κάνει λόγο για κρυφά σχολειά, με τον Γιάννη Βλαχογιάννη, που αγωνίστηκε με πάθος να θεμελιώσει την αρχειακή έρευνα, να γράφει: «Δεν είδα καμιάν ιστορική μαρτυρία που να βεβαιώνει την ύπαρξη κρυφού σχολειού».
Συνοψίζοντας, σχεδόν δύο αιώνες μετά την έναρξη του εθνικοαπελευθερωτικού Αγώνα, η αναφορά στα λόγια του Δημήτριου Φωτιάδη παραμένει επίκαιρη και διαχρονική: «Το 21, όπως το ξέρουμε μέσα από την επίσημη ιστορική παράδοση, μοιάζει με το αναστραμμένο είδωλο που βλέπουμε να καθρεφτίζεται στα θαμπά νερά μιας λίμνης. Είναι, βέβαια, η ίδια εικόνα, μα δοσμένη από την ανάποδη».
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Δ. Λάππας “Η έκβαση της Επανάστασης και η επίδραση στις μετεπαναστατικές εξελίξεις” Σε Συλλογικό Έργο (1988) Η επανάσταση του Eικοσιένα. Επιστημονικό συμπόσιο.
- Σβορώνος Νίκος (1994), Επισκόπηση της νεοελληνικής ιστορίας Ιστορική Βιβλιοθήκη. Αθήνα:Εκδ. Θεμέλιο
- Γ. Σκαρίμπας (1995), Το 1821 και η αλήθεια. Αθήνα:Εκδ. Κάκτος
