Της Εύας Μόσχου,
Η 8η Μαρτίου έχει καθιερωθεί ως μέρα απόδοσης φόρου τιμής στους αγώνες για την κατάκτηση των γυναικείων δικαιωμάτων. Από το 1975 τα Ηνωμένα Έθνη έχουν κατοχυρώσει την ημερομηνία αυτή ως την «Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας». Ως τότε, εορταζόταν κυρίως από τις χώρες όπου έδρευαν κομμουνιστικά καθεστώτα και είχαν έντονη την παρουσία τους σοσιαλιστικά κινήματα. Στο παρόν, λοιπόν, άρθρο το ενδιαφέρον μας θα στραφεί στην εξέταση ενδεικτικών περιπτώσεων γυναικών που η καθεμιά τους για διαφορετικό λόγο και με διαφορετικό τρόπο επηρέασε την Ιστορία της Τέχνης.
Artemisia Gentileschi, 1593-1654
Ένας βιασμός, ένας φόνος και μια δίκη. Αυτές είναι οι λέξεις που σκιαγραφούν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο το όνομα και την ιστορία της Artemisia Gentileschi, της προσωπικότητας αυτής του Μπαρόκ, που είναι γνωστή σε όλο το φιλότεχνο κοινό. Η φήμη προηγείται της τέχνης της, αλλά σε καμία περίπτωση δεν την επισκιάζει. Κακοποιημένη σε νεαρή ηλικία, αποτύπωσε στον καμβά τον πόνο της και προσέφερε στην παγκόσμια τέχνη μια γκάμα έργων, πολλές φορές απεικονίζοντας το ίδιο θέμα με έναν διαφορετικό τρόπο. Ως γνήσια ακόλουθος του Caravaggio, γνώριζε καλά να χειρίζεται τις αντιθέσεις των χρωμάτων και το παιχνίδισμα του φωτός με τη σκιά. Άλλωστε, αυτό το παιχνίδι αντιπροσώπευε και όλη τη ζωή της. Τα έργα της αποπνέουν έναν γνήσιο συναισθηματισμό, ορμώμενα από το περιβάλλον της και διαποτισμένα από καινοτομίες, που την ανήγαγαν σε πρότυπο γυναίκας της εποχής.
Το θέμα που την απασχόλησε περισσότερο από τον καθένα ήταν η γνωστή σκηνή της δολοφονίας του Ολοφέρνη από την Ιουδίθ. Στο συγκεκριμένο έργο, που σήμερα κοσμεί το Palazzo Pitti, βλέπουμε μια διαφορετική εκδοχή. Η Ιουδίθ αποτυπώνεται μετά τη δολοφονία να στέκεται αγέρωχη, κρατώντας το μαχαίρι και ατενίζοντας το μέλλον της με αισιοδοξία. Για να τονιστεί η αντίθεση στο έργο αυτό, η υπηρέτρια έχει στραμμένο το κεφάλι προς την κυρία της, ενώ και όλη η σύνθεση του σώματος δείχνει την πίστη της σε εκείνη. Βλέπουμε πως η ζωγράφος επικεντρώνεται στο πρόσωπο και στο βλέμμα της Ιουδίθ. Η υπηρέτρια, αντίθετα, στέκεται με την πλάτη προς τον θεατή, ακριβώς για να δοθεί η προσοχή στον εξαγνισμό της Ιουδίθ. Μέσα στο καλαθάκι της, αντί να φέρνει φρούτα ή λαχανικά, φέρει το κεφάλι του βιαστή, ένα αρκετά χιουμοριστικό στοιχείο, εάν συσχετιστεί και με τους Βάκχους του Caravaggio, που περιτριγυρίζονταν από νεκρές φύσεις.
Mary Cassatt, 1844-1926
Αμερικανικής καταγωγής και στενή φίλη του Degas, η Mary Cassatt, θεωρείται μια από τις πρωτοπόρους του κινήματος του Ιμπρεσιονισμού. Καλλιεργημένη και γόνος πλούσιας οικογένειας, εγκαθίσταται στο Παρίσι, γνωρίζοντας ήδη άπταιστα γαλλικά. Η στενή φιλία με τον ήδη καταξιωμένο Edgar Degas της προσδίδει κύρος και γρήγορη ανέλιξη στα γαλλικά σαλόνια. Σύντομα, όμως, η φιλία τους διακόπτεται και εκείνη συνεχίζει να εξελίσσει το στυλ και την προσωπικότητά της. Τα έργα της αποπνέουν δυναμισμό και φεμινιστικές ευαισθησίες. Αν και ποτέ δεν εξέφρασε δια στόματος τις πολιτικές της απόψεις περί δικαιωμάτων των γυναικών στην εκπαίδευση, τα έργα της στόχευαν ρητά και μεθοδευμένα προς αυτήν την κατεύθυνση.
Ένα από τα έργα που αντιπροσωπεύουν τη «Νέα Γυναίκα» του 19ου αιώνα, είναι το λεγόμενο «Διαβάζοντας τη “Le Figaro”». Πρόκειται για μια προσωπογραφία-δήλωση της μητέρας της. Η Cassatt ακολουθεί πιστά τους κανόνες μιας πετυχημένης προσωπογραφικής απόδοσης, όπως είχαν ήδη διαμορφωθεί κατά τον 15ο αιώνα. Συλλήβδην, μια προσωπογραφία οφείλει να έχει φυσιογνωμική πιστότητα και να περιέχει κάποιο story. Η μητέρα, εδώ, καθήμενη διαβάζει την πρώτη σελίδα της “Le Figaro”. Διαβάζει, επομένως, άρθρα της επικαιρότητας. Η μορφή κυριαρχεί στον χώρο, τοποθετημένη διαγώνια, ενώ ο καθρέπτης δίνει βάθος και σε αυτόν αντανακλά το χέρι που κρατά στιβαρά την εφημερίδα. Πρόκειται για μια βαθιά νύξη για τον ρόλο της «Νέας Γυναίκας».
Ljubow Popowa, 1889-1924
Μια ανατρεπτική φυσιογνωμία, που ενεπλάκη σε αρκετά ρεύματα της εποχής της είναι αυτή της Ljubow Popowa (Λιουμπόβ Ποπόβα). Το 1912 την βρίσκει στο Παρίσι, γνωρίζοντας τα τότε αγαπητά καλλιτεχνικά κινήματα, όπως ο Κυβισμός. Την περίοδο της Ρωσικής Επανάστασης επέστρεψε στη Μόσχα και συμμετείχε ενεργά μαζί με άλλους Ρώσους καλλιτέχνες. Μέσα στα πολλά κινήματα της Ρωσικής Πρωτοπορίας, εντάσσεται και ο κυβοφουτουρισμός, ο σουπρεματισμός, ο κονστρουκτιβισμός κλπ. Η περίπτωση της Popowa, συνδέεται πιο στενά με τον κυβοφουτουρισμό. Η προσωπικότητά της δεν άφησε ασυγκίνητο τον γνωστό Έλληνα συλλέκτη, Γιώργο Κωστάκη. Το κοφτερό μυαλό της χάραξε και τον ίδιο, που, αν και δεν πρόλαβε να την γνωρίσει, καθώς «έφυγε» νωρίς, την αποκαλούσε χαϊδευτικά «Λιούμποτσκα». Έργα της σήμερα βρίσκονται στο MOMus -Mουσείο Μοντέρνας Τέχνης- Συλλογή Κωστάκη, στη Θεσσαλονίκη.
Οι κυβοφουτουριστικές συνθέσεις αντιπαρέρχονται τον χρωματικό ασκητισμό του κυβισμού και σε ορισμένες περιπτώσεις, αν και εκκινούν από την οπτική πραγματικότητα, οδηγούνται σε ολοκληρωτικά αφηρημένα αποτελέσματα με ελάχιστα εικονιστικά μοτίβα και με τη ζωγραφική επιφάνεια να γίνεται ένα πεδίο δυναμικών γραμμών και γεωμετρικών σχημάτων. Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά έργα αυτής της περιόδου είναι το λεγόμενο «Γυναίκα που ταξιδεύει». Ένα έργο αφαιρετικό, με απολύτως καμία αναφορά σε εξωτερικούς παράγοντες. Παρά τον πολυεστιακό και αποσπασματικό χαρακτήρα της σύνθεσης, η δυναμική ανάπτυξη των μορφών στον χώρο υπαγορεύεται από ένα σαφές προδιαγεγραμμένο πολλαπλό γεωμετρικό δομικό σχήμα και σύστημα. Συλλαμβάνει έναν χώρο τελείως ξένο προς τη φαινόμενη πραγματικότητα, στον οποίο συνυπάρχουν όλες οι διαστάσεις και ακόμη το βάρος, η αιώρηση, η κίνηση και άρα ο χρόνος.
Βάσω Κατράκη, 1914-1988
Οι ημερομηνίες γέννησης και θανάτου μπορούν να προσδιορίσουν άμεσα την ιστορία και την τέχνη πίσω από το όνομα Βάσω Κατράκη. Η μεγαλύτερη Ελληνίδα χαράκτρια, μαθήτρια του Γ. Κεφαλληνού, έζησε όλες τις κρίσεις της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Επόμενο είναι και το έργο της να φέρει στοιχεία που αποδίδουν την περίοδο των αγώνων, της πείνας, της αντίστασης. Αν και πιστή στο ρεύμα του Εξπρεσιονισμού, έζησε τα ρεύματα από τη δική της σκοπιά. Ζούσε τον καιρό της και μέσα από τα βιώματα ξεπρόβαλε η τέχνη της.
Ανάμεσα στις ξυλογραφίες της, ξεχωρίζει η «Αθήνα 1944». Πρόκειται ίσως για την πιο συγκλονιστική προσωπογραφία σε χαρακτικό σε ολόκληρη την Ιστορία της Τέχνης. Η Αθήνα, που μαστίζεται από τους βομβαρδισμούς κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών, μετά την απελευθέρωση παρουσιάζεται ως ένας απαγχονισμένος άνδρας. Το νόημα ξεκάθαρο και οι λέξεις ανούσιες μπροστά στην κραυγή της εικόνας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Jesse Locker, “AN EIGHTEENTH-CENTURY BIOGRAPHY OF ARTEMISIA GENTILESCHI”, Notes in the History of Art, Vol. 29, No. 2 (Winter 2010), 27-37
- Cindy Nemser. “Art Criticism and Women Artists”, The Journal of Aesthetic Education, Vol. 7, No. 3 (Jul., 1973), 73-83
- Χρήστου, Χ., Η Ευρωπαϊκή Ζωγραφική του 19ου αιώνα, Θεσσαλονίκη 1993
- Φιλίνης, Α., 2012, Γυναίκες στην Πρωτοπορία της Τέχνης: Από την εποχή του Μπαρόκ στο σήμερα, Αθήνα
