Του Άγγελου Μεταλλίδη,
Μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, οι ΗΠΑ και η Σοβιετική Ένωση ήταν οι δυο μεγάλες δυνάμεις που είχαν πλέον απομείνει. Ήδη από τις διασκέψεις για την ειρήνη και τη διευθέτηση των θεμάτων, όπως η τύχη της Γερμανίας, παρατηρούμε ότι οι δύο υπερδυνάμεις είχαν τελείως διαφορικές απόψεις. Η κατεύθυνση των ΗΠΑ ήταν η ενδυνάμωση της δυτικής Γερμανίας και η ένταξή της σε ένα καπιταλιστικό σύστημα, ώστε να μπορέσει να αξιοποιήσει και τους πόρους της, ενώ αντίθετα, η Σοβιετική Ένωση ήταν πιο σκληρή και θεωρούσε ότι η καταστροφή της Γερμανίας ήταν απαραίτητη για να μπορέσει η ίδια να επιβιώσει. Οπότε ήδη σε αυτό το χρονικό σημείο βλέπουμε ότι τα δύο στρατόπεδα αρχίζουν να χωρίζονται μεταξύ τους.
Αρχικά και ο Ρούσβελτ θεωρούσε ότι η ύπαρξη σφαιρών επιρροής δεν ήταν κάτι το κακό και φαινόταν ότι θα τις δεχθεί. Το ενδιαφέρον των ΗΠΑ ήταν στη δυτική Ευρώπη, ενώ η Σοβιετική Ένωση θεωρούσε την επιρροή της στην ανατολική Ευρώπη αναγκαία για να προστατευτεί από μελλοντικές επιθέσεις. Στον ιδεολογικό τομέα ήδη από το 1917, ο κομμουνισμός παρουσιάζεται ως ένα εναλλακτικό σύστημα διακυβέρνησης όμως, και τα δυο συστήματα έβλεπαν τα αντίπαλα με μεγάλη καχυποψία. Αν και αρχικά υπήρχαν ελπίδες η συμμαχία να μη διαλύσει, καθώς εξάλλου αυτός ήταν και ο αρχικός στόχος της Σοβιετικής Ένωσης, εντέλει φάνηκε ότι κάτι τέτοιο δεν ήταν δυνατό. Πλέον είχε γίνει εμφανές περί το 1947, μετά τη διάσκεψη της Γιάλτας, ότι οι στόχοι των δύο μεγάλων δυνάμεων ήταν τελείως αντίθετοι και στο στρατηγικό, αλλά και στον ιδεολογικό τομέα.
Στρατηγικός και πολιτικός στόχος των ΗΠΑ ήταν να εμποδίσουν να κυριαρχήσει στην Ευρώπη κάποια χώρα που θα ήταν εχθρική προς αυτές και στη συνέχεια θα μπορούσε να απειλήσει τις Ηνωμένες Πολιτείες στο δυτικό ημισφαίριο. Φυσικά, η Σοβιετική Ένωση ήταν αυτήν την εποχή δυνητικός ηγεμόνας της Ευρώπης και ήταν αυτή που θα μπορούσε να απειλήσει τις ΗΠΑ. Αυτές, έπρεπε να προωθήσουν ένα φιλελεύθερο τρόπο διακυβέρνησης, με το ελεύθερο εμπόριο να κυριαρχεί στους στόχους τους. Ο λόγος αυτής της επιθυμίας ήταν φυσικά οικονομικός, καθώς το ελεύθερο εμπόριο θα βοηθούσε την οικονομία των ΗΠΑ και ήταν πολύ σημαντικό για τη μελλοντική τους ευημερία.
Επομένως, η Σοβιετική Ένωση ήταν και πραγματικός ιδεολογικός αντίπαλος, καθώς ο κομμουνισμός απειλούσε τη δημιουργία μιας φιλελεύθερης τάξης στην Ευρώπη, αναγκαία για τις ΗΠΑ. Από την άλλη πλευρά, στρατηγικός στόχος της Σοβιετικής Ένωσης ήταν κυρίως η ασφάλειά της. Για αυτό, η κατάρρευση της Γερμανίας και η δημιουργία σοβιετικής σφαίρας επιρροής στην αναλογική Ευρώπη ήταν πολύ σημαντική. Προκειμένου να επικρατήσει στην ανατολική Ευρώπη, η Σοβιετική Ένωση προώθησε τη δημιουργία λαϊκών δημοκρατιών με ισχυρά κομμουνιστικά κόμματα. Μάλιστα από 1948 και μετά, τα κομμουνιστικά κόμματα των ανατολικών χωρών είχαν το μονοπώλιο στην εξουσία στις χώρες του.
Ήδη σε αυτό το σημείο φαίνεται δηλαδή, ότι η Ευρώπη αρχίζει και χωρίζεται σε δύο στρατόπεδα με διαφορετικά ιδεολογικά και στρατηγικά σχέδια. Τις φιλελεύθερες ΗΠΑ με επιρροή στη δυτική Ευρώπη και τη Σοβιετική Ένωση με επιρροή στην ανατολική Ευρώπη. Το επόμενο σημαντικό βήμα προς το διαχωρισμό της Ευρώπης έγινε όταν αναπτύχθηκε στην Αμερική η ιδέα για το δόγμα Τρούμαν. Ήδη από το 1946, ο Τζόρτζ Κένναν (πρέσβης των ΗΠΑ) είχε τονίσει ότι η Αμερική ήταν αναγκαίο να αναλάβει δράση. Το δόγμα Τρούμαν βασιζόταν στην πολύ παλιά αντίληψη για την ηθική και πολιτική ανωτερότητα των ΗΠΑ, οι οποίες έπρεπε να γίνουν φορέας μετάδοσης της φιλελεύθερης ιδεολογίας στη δυτική Ευρώπη, ώστε να εξασφαλιστεί η ασφάλειά τους. Στόχος των ΗΠΑ έπρεπε να είναι η ανάσχεση της Σοβιετικής Ένωσης και του κομμουνισμού με πολιτικά και οικονομικά μέτρα, ώστε οι ΗΠΑ να διατηρήσουν την επιρροή τους στη δυτική Ευρώπη.
Σύμφωνα με τα σχέδια του προέδρου Τρούμαν, οι ΗΠΑ έπρεπε να παρέχουν βοήθεια σε όσα κράτη υπήρχε κίνδυνος να αντιμετωπίσουν εσωτερική και εξωτερική απειλή και να χάσουν τα φιλελεύθερα καθεστώτα τους. Ελλάδα και Τουρκία είχαν το μεγαλύτερο πρόβλημα αυτή τη στιγμή. Το δόγμα Τρούμαν οδήγησε στο σχέδιο Μάρσαλ που αναφερόταν στην παροχή οικονομικής βοήθειας για την ανοικοδόμηση των ευρωπαϊκών οικονομίων. Το σχέδιο Μάρσαλ δηλαδή ήταν ένα σχέδιο ανάσχεσης της κουμμουνιστικής «απειλής». Επειδή το σχέδιο ήταν ένα ενιαίο πρόγραμμα και δεν αφορούσε την κάθε χώρα ξεχωριστά, η Σοβιετική Ένωση αναγκάστηκε να το απορρίψει, καθώς θεωρούσε απειλή για την ίδια και για την επιρροή στην ανατολική Ευρώπη. Από την άλλη όμως, και οι ΗΠΑ μάλλον είχαν στόχο την απόρριψη του σχεδίου από τη Σοβιετική Ένωση. Οι ΗΠΑ φαίνεται να έχουν δεχθεί από το 1947 και έπειτα ότι ο χωρισμός της Ευρώπης σε 2 στρατόπεδα ήταν η μοναδική λύση που να τους βολεύει. Μόνο έτσι, θα μπορούσε να επιτευχθεί η ανασυγκρότηση της δυτικής Ευρώπης, τουλάχιστον, και η ενσωμάτωση της δυτικής Γερμανίας στη δυτική Ευρώπη.
Ένα γεγονός που ψύχρανε τις σχέσεις ανάμεσα στις δυο δυνάμεις και συνέβαλε στο διαχωρισμό της Ευρώπης αφορούσε τη Γερμανία και ήταν η ένωση των δυτικών κομματιών του Βερολίνου σε ένα ενιαίο. Μετά τον αποκλεισμό του, το Βερολίνο χωρίζεται σε δύο κομμάτια, όπως και η διαίρεση της Γερμανίας σε δύο κομμάτια. Τη δυτική φιλελεύθερη Γερμανία και τη λαϊκή δημοκρατία της Γερμανίας δορυφόρο της Σοβιετικής Ένωσης. Το 1951 θα συνεχίσει η πορεία προς τη διαίρεση της Ευρώπης με την αμερικανική πρόταση για τον επανεξοπλισμό της δυτικής Γερμανίας και την ένταξή της στο ΝΑΤΟ, το οποίο είχε δημιουργηθεί στο 1949 ως μέσο ανάσχεσης της Σοβιετικής Ένωσης. Εφόσον το ΝΑΤΟ ήταν ένα συνασπισμός δυτικών δυνάμεων και μόνο, συνέβαλε στη στρατιωτική συμμαχία των δυτικών και τη διαφοροποίησή τους από την ανατολική Ευρώπη.
Από την άλλη πλευρά όμως, ούτε η Σοβιετική Ένωση έμεινε με σταυρωμένα χέρια, καθώς ενήργησε για τη δημιουργία του συμφώνου της Βαρσοβίας. Τα κομμουνιστικά κόμματα της Ανατολής δημιουργήσαν μια στρατιωτική συμμαχία το 1955, ως αντίβαρο στην απειλή του ΝΑΤΟ. Η συνεργασία αυτή ξεκίνησε από 8 ιδρυτικά μέλη και ενίσχυσε το στρατηγικό και στρατιωτικό χωρισμό της δυτικής από την ανατολική Ευρώπη. Επίσης, μια ακόμα συμμαχία στη δυτική Ευρώπη ήταν το σύμφωνο των Βρυξελλών το 1948 που αποτελούνταν από 7 ευρωπαϊκές χώρες που είχαν την υποστήριξη των ΗΠΑ. Το 1954 η συνθήκη των Βρυξελλών θα τροποποιηθεί και θα ονομαστεί δυτικοευρωπαϊκή ένωση, μια ένωση στρατιωτικού χαρακτήρα. Όμως, τα χρόνια του ψυχρού πολέμου η κίνηση της δημιουργίας μιας ένωσης, όπως αυτή της ευρωπαϊκής κοινότητας άνθρακά και χάλυβα ήταν ακόμα ένας παράγοντας που οδήγησε στη διαίρεση της Ευρώπης πολιτικά και στρατιωτικά.
Συνοψίζοντας ότι έχω αναφέρει πιο πάνω, η Ευρώπη μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου διαιρέθηκε ιδεολογικά, πολιτικά, οικονομικά και στρατιωτικά. Στην ιδεολογική διαίρεση κυριαρχεί η αντίθεση ανάμεσα στο φιλελευθερισμό και τον κομμουνισμό με τις δυο ιδεολογίες να πιστεύουν σε διαφορετικούς τρόπους διακυβέρνησης. Στην πολιτική και οικονομική διαίρεση μπορούμε να εντάξουμε την ανάγκη των ΗΠΑ να κυριαρχήσει στη δυτική Ευρώπη, ώστε να επιβάλει στη μεταπολεμική τάξη ένα φιλελεύθερο σύστημα που ευνοεί το ελεύθερο εμπόριο και το δόγμα Τρούμαν και το σχέδιο Μάρσαλ που στόχευαν στην παροχή βοήθειας στην Ευρώπη για ανάσχεση του κομμουνισμού. Από την άλλη, έχουμε την ανάγκη της Σοβιετικής Ένωσης να δημιουργήσει μια σφαίρα επιρροής στην ανατολική Ευρώπη αναγκαία για την προστασία της και την οικονομική της ευημερία. Στη στρατιωτική διαίρεση οδήγησαν κυρίως οι αμυντικές στρατιωτικές και πολιτικές συμμαχίες, όπως αυτή του ΝΑΤΟ από την πλευρά των δυτικών με την κυριαρχία των ΗΠΑ και σε αυτές που έγιναν στην ανατολική Ευρώπη με την κυριαρχία της Σοβιετικής Ένωσης, όπως το σύμφωνο της Βαρσοβίας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Mearsheimer, John, «Η Τραγωδία της Πολιτικής των Μεγάλων Δυνάμεων» Εκδόσεις Ποιότητα 2007
- Π. Ήφαιστος, Κ. Κολιόπουλος και Ε. Χατζηβασιλείου (επιμ.), «Η έναρξη του Ψυχρού Πολέμου, 1941-1950: στρατηγικά ή ιδεολογικά αίτια;» Αθήνα: Ινστιτούτο Διεθνών Σχέσεων, Πάντειο Πανεπιστήμιο 2012
