Της Αριάδνης – Παναγιώτας Φατσή,
Πριν λίγες μέρες, το τριήμερο 19-21 Φεβρουαρίου, είχα την ευκαιρία να παρακολουθήσω διαδικτυακά μια παράσταση του έργου «Ριχάρδος Β’» σε σκηνοθεσία Έφης Μπίρμπα. Το γνωστό έργο του William Shakespeare -το οποίο αρχικά είχε παιχτεί το 2016 στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη- παρουσιάστηκε από τη σκηνοθέτιδα σε μια αρκετά διαφορετική εκδοχή, βασισμένη περισσότερο στην κινησιολογία πάρα στον λόγο. Μπορεί αυτή η κάπως εκκεντρική απόδοση να μην ανταποκρίνεται στις προτιμήσεις κάποιου που περίμενε να ακούσει το μεγαλύτερο μέρος του κειμένου, αλλά παρ’ όλα αυτά είχε πολλές αρετές και ήταν ένα θέαμα που συγκρατούσε το ενδιαφέρον του θεατή.
Το έργο διηγείται την ιστορία του βασιλιά Ριχάρδου Β’ και τον τρόπο με τον οποίο μια σειρά από λάθος ενέργειες οδηγεί στο να γίνει ανεπιθύμητος από τους Άγγλους ευγενείς και τον λαό και να εκθρονιστεί από έναν συγγενή του, τον Ερρίκο Μπόλινγκμπρουκ, ο οποίος αργότερα έγινε ο βασιλιάς Ερρίκος ο Δ’. Κατά τη διάρκεια της ιστορίας, φαίνεται ότι η προσωπικότητα του Ριχάρδου και ο τρόπος με τον οποίο αυτός έχει μάθει να ασκεί τη διακυβέρνηση, δίνοντας προτεραιότητα στις δικές του επιθυμίες και υιοθετώντας μια σειρά από παρορμητικές αποφάσεις, είναι και αυτή που συνεισφέρει σε μεγάλο βαθμό στην καταστροφή του. Οπλισμένος με την ιδεολογία της ελέω Θεού βασιλείας, ο Ριχάρδος δεν αντιλαμβάνεται ότι οι αυθαίρετες αποφάσεις του, η ανισότητα στην αντιμετώπιση των υπηκόων του, οι δημεύσεις περιουσιών και η αύξηση της φορολογίας τον καθιστούν ολοένα και λιγότερο αρεστό και έχουν συνέπειες που στην περίπτωσή του τον οδηγούν στην ολική καταστροφή.
Συνολικά, η παράσταση ήταν ένα θέαμα που ακόμη και μέσω της οθόνης εξασφάλιζε την ενεργή παρακολούθηση του θεατή, καθώς οι συμβολισμοί, η απόκοσμη σκηνογραφία, οι κινήσεις και οι μικρές λεπτομέρειες δημιουργούσαν συνεχώς νέα ερωτήματα και υποθέσεις, ακόμη και αν κανείς γνώριζε ήδη το κείμενο του γνωστού Σαιξπηρικού έργου. Ο πρωταγωνιστής της παράστασης, Άρης Σερβετάλης, έδωσε μια ιδιαίτερη και πειστική ερμηνεία της προσωπικότητας του Ριχάρδου και της μετάβασής της από τη ματαιοδοξία στην ταπεινότητα, ενώ συνεπείς ήταν τόσο αναφορικά με την κίνηση όσο και με τον λόγο τους οι ερμηνείες των υπόλοιπων ηθοποιών (Ερμής Μαλκότσης, Ιωάννα Τουμπακάρη, Νίκος Καμόντος, Αχιλλέας Χαρίσκος).
Δύο βασικά σημεία του έργου, όπως αυτά τονίζονται και από τη σκηνοθεσία της παράστασης, είναι το θέμα της ταυτότητας και το θέμα της εξουσίας. Ο Ριχάρδος, ο οποίος ανέλαβε τη διακυβέρνηση σε πολύ νεαρή ηλικία, φαίνεται να έχει ταυτιστεί με τον ρόλο του ελέω Θεού ηγεμόνα σε τόσο μεγάλο βαθμό ώστε, όταν χάνει αυτόν τον τίτλο, δεν έχει τίποτα, δεν μπορεί να προσδιορίσει τον εαυτό του ως τίποτα, δεν είναι τίποτα. Ως βασιλιάς ο Ριχάρδος υποτίθεται ότι είναι θεϊκός και πανίσχυρος, αλλά ως άνθρωπος είναι ένας συνηθισμένος θνητός και λεία των αδυναμιών του. Η τραγωδία για τη ζωή του έρχεται, όταν πρέπει πλέον να δει κατάματα αυτή τη δυαδικότητα. Μετά από την απώλεια του θρόνου και τη φυλάκισή του, για πρώτη φορά ο πρωταγωνιστής αντιλαμβάνεται τη ματαιότητα και την ειρωνεία της τύχης που συνοδεύουν ακόμη και το πρόσωπο του βασιλιά και μοιάζει σχεδόν με βιβλική φιγούρα. Η ταπεινότητα και η αυτογνωσία τον βρίσκουν προς το τέλος του έργου, κάνοντάς τον να μοιάσει ακόμη και συμπαθής στο κοινό, σε αντίθεση με την αρχική μας εντύπωση, αλλά πλέον η μοίρα του είναι προδιαγεγραμμένη. Στην πραγματικότητα, πόσο εύκολο είναι σε όλους μας να προσδιορίσουμε τον εαυτό μας χωρίς την ιδιότητα, το επάγγελμα, την επιτυχία ή τα διάφορα έργα που αναλαμβάνουμε;
Το μοτίβο της εξουσίας είναι, επίσης, κάτι που φαίνεται να παίζει κύριο ρόλο στο έργο. Ο φόβος για την απώλεια της εξουσίας είναι μεταξύ άλλων ο παράγοντας που κάνει τον Ριχάρδο να εξορίσει ευγενείς χωρίς σημαντικό λόγο, να διεξάγει πολυέξοδους πολέμους και να δημεύσει περιουσίες. Η κατάσταση αυτή δυσαρεστεί όχι μόνο τον Ερρίκο, αλλά και μια σειρά από άτομα και θεσμούς που βρίσκονται κοντά στη βασιλική αυλή. Όπως πολύ εύστοχα προκύπτει από τη σκηνοθεσία της Έφης Μπίρμπα, τα νήματα κινούνται κυρίως από τα άτομα που κινούνται γύρω από την εξουσία και προωθούν την πολιτική μεταβολή που θεωρούν ότι θα εξυπηρετήσει περισσότερο τα δικά τους συμφέροντα. Η κινησιολογία των σκηνών στις οποίες η εύνοια των αυλικών περνά από το πρόσωπο του Ριχάρδου στον Ερρίκο δε δίνει περιθώριο αμφιβολίας. Εκείνοι είναι που επιλέγουν τον εκλεκτό τους, ενώ ο Ερρίκος βλέπει με καλό μάτι την ευκαιρία να επιστρέψει στην Αγγλία, έχοντας μαζέψει περισσότερους συμμάχους για να διεκδικήσει την οικογενειακή του περιουσία μαζί με τον αγγλικό θρόνο.
Ο Ριχάρδος αναγκάζεται να παραδώσει αμαχητί την εξουσία, αλλά κάθε ελπίδα για μια ουσιαστική αλλαγή στο πολιτικό σκηνικό εξανεμίζεται, όταν ο νέος βασιλιάς Ερρίκος ο Δ’ δολοφονεί πολιτικούς αντιπάλους και με τον τρόπο του φροντίζει να προκαλέσει δήθεν ακούσια τη δολοφονία του Ριχάρδου ώστε να μην έχει την ανησυχία ότι μπορεί να ανατραπεί στο μέλλον. Έτσι, η αλλαγή παραμένει μόνο σε επίπεδο προσώπων και δε συντελείται ουσιαστική αλλαγή παραδειγμάτων, ούτε υπάρχει κάποια προσδοκία να ωφεληθεί στην πραγματικότητα ο λαός της Αγγλίας, ο οποίος είχε στηρίξει τον Ερρίκο μέχρι την άνοδό του στον θρόνο.
Σίγουρα, όσο καλές παραστάσεις και να μπορούμε να δούμε από την οθόνη μας, σε όλους τους θεατρόφιλους λείπει η εμπειρία της θέασης δια ζώσης. Σας αφήνω, λοιπόν, με την ευχή σύντομα να μπορέσουμε να ξαναπάμε σε παραστάσεις, αλλά και τη συμβουλή να μην απορρίψετε εξαρχής ένα θέαμα εξ αποστάσεως, καθώς τώρα περισσότερο από ποτέ είναι ανάγκη να στηρίζονται οι άνθρωποι της τέχνης και του πολιτισμού, αλλά μπορεί και να δείτε μια παράσταση που θα σας κάνει να απορήσετε πώς σας είχε ξεφύγει νωρίτερα.
