Της Μαρίας Ζωγοπούλου,
Έχετε αναρωτηθεί ποτέ, γιατί πράττουμε όπως πράττουμε; Γιατί επιλέγουμε συμπεριφορές που άλλοτε μας αντιπροσωπεύουν και άλλοτε όχι; Ποια είναι η κινητήρια δύναμη που καθιστά υπεύθυνη την αντιμετώπιση μας προς το κοινωνικό σύνολο; Αν οι πράξεις μας πηγάζουν από δικές μας αποφάσεις ή αν αφορούν ασυνείδητα φιλτραρισμένες σκέψεις, προερχόμενες, είτε από τα βιώματα του καθένα είτε από την κοινωνία; Σαφώς, οι ερωτήσεις αυτές είναι ιδιαίτερες και ίσως χρειάζεται χρόνος, ώστε να κατανοήσουμε την συμπεριφορά, τόσο τη δική μας όσο και των υπόλοιπων ανθρώπων. Το σίγουρο είναι ότι η κοινωνική ψυχολογία έχει μεριμνήσει για τέτοιου είδους ανησυχίες και μπορεί να μας δώσει απαντήσεις έμπρακτα. Ωστόσο, υπάρχουν πολλές παράμετροι και συνθήκες που πρέπει να ερευνηθούν για τους τρόπους με τους οποίους μπορεί να επηρεαστεί η συμπεριφορά. Για αυτόν τον λόγο, κοινωνικοί ψυχολόγοι και κοινωνιολόγοι στην προσπάθεια τους να κατανοήσουν την ανθρώπινη συμπεριφορά, πραγματοποιήσαν πολλά πειράματα, τα οποία είχαν καθοριστικό ρόλο τόσο σε ατομικό επίπεδο όσο και σε συνολικό. Παρακάτω, θα αναφερθούμε σε μερικά από τα σημαντικότερα κοινωνικά πειράματα της ψυχολογίας.
Το Τεστ Συμμόρφωσης – Solomon Asch
Λαμβάνοντας υπόψιν την επιρροή που μπορεί να ασκήσει ένα σύνολο ατόμων σε ένα άτομο, διαπιστώνουμε ότι τείνουμε να ακολουθούμε το πλήθος. Σύμφωνα με αυτή τη διαπίστωση, θα αναφέρουμε το πείραμα που έλαβε χώρα τη δεκαετία του ’50 από τον ψυχολόγο Solomon Asch.
Στο πείραμα έλαβαν μέρος έξι άτομα, τα οποία κλήθηκαν να κάνουν ένα οπτικό τεστ. Ο υπεύθυνος έπρεπε να τους δείξει μία γραμμή σε έναν πίνακα και στη συνέχεια άλλες τρεις γραμμές, από τις οποίες μόνο η μία έμοιαζε με την πρώτη που τους είχε υποδείξει. Τα πέντε άτομα που είχαν επιλεχθεί ήταν πειραματικοί συνεργάτες του ερευνητή και μόνο ένα άτομο ήταν το υποκείμενο της έρευνας. Ο σκοπός των συνεργατών ήταν να απαντήσουν λανθασμένα σε μερικές από τις ερωτήσεις που θα δέχονταν. Όταν ξεκινούσαν, λοιπόν, οι ερωτήσεις, όλοι οι συμμετέχοντες έδιναν σωστές απαντήσεις σύμφωνα με τις γραμμές που έπρεπε να συγκρίνουν. Στη συνέχεια, όμως, οι συνεργάτες καλούνταν να απαντήσουν λάθος, προκειμένου να παρατηρήσουν αν θα επηρεαστεί η κρίση του υποκείμενου της έρευνας. Πράγματι, το υποκείμενο, έχοντας προβληματιστεί για τις απαντήσεις που έδιναν οι υπόλοιποι κατέληγε να συμμορφώνεται με την κοινή άποψη, αν και γνώριζε ότι ήταν λανθασμένη. Όταν, όμως, ένας συνεργάτης έδινε σωστή απάντηση -έπειτα από ενημέρωση του ερευνητή- τότε το υποκείμενο ένιωθε ασυνείδητα στήριξη και ως εκ τούτου, απαντούσε και το ίδιο σωστά, με αποτέλεσμα να μειώνεται ο βαθμός συμμόρφωσης.
Το πείραμα αυτό αποδεικνύει ότι ένα άτομο ανησυχεί για πιθανή απόρριψη αν η γνώμη του είναι αντίθετη με του συνόλου και προτιμά να ακολουθήσει την κοινή άποψη για να μην περιθωριοποιηθεί. Το ποσοστό συμμόρφωσης ανερχόταν στο 37%, δείχνοντας την ανασφάλεια που βιώνει ο άνθρωπος απέναντι στην απομόνωση από την ομάδα, με αποτέλεσμα να επιλέγει να αμφισβητήσει τις ίδιες του τις δυνατότητες, στην προκειμένη περίπτωση, την όραση του. Το φαινόμενο αυτό συμβαίνει και στην καθημερινή μας ζωή, εστιάζοντας στην ανάγκη που έχει το άτομο να ανήκει σε μία ομάδα, ακόμη και αν γνωρίζει ότι η συγκεκριμένη ομάδα πράττει λάθος.
Το Πείραμα του Milgram
Στο συγκεκριμένο πείραμα, οι ερευνητές εστίασαν στα αίτια για τα οποία μία φυλή ατόμων επέλεξε να εκτελεί καθήκοντα χωρίς τη θέληση της. Συγκεκριμένα, παρατήρησαν ότι τα άτομα δεν εξέφραζαν την άποψή τους επειδή έρχονταν σε σύγκρουση με την ιδεολογία της κοινωνίας τους. Έτσι, ο Milgram αποφάσισε να διεξάγει ένα πείραμα για την ανθρώπινη συμπεριφορά. Οι συμμετέχοντες που επιλέχθηκαν κλήθηκαν να κάνουν ηλεκτροσόκ σε έναν άλλο συμμετέχοντα, ο οποίος βρισκόταν σε άλλη αίθουσα. Συγκεκριμένα, οι συμμετέχοντες δεν γνώριζαν ότι το άλλο άτομο ήταν πειραματικός συνεργός, ούτε ότι η πειραματική ομάδα τον είχε ενημερώσει να αντιδρά με φωνές κάθε φορά που τον υπέβαλλαν σε ισχυρές εντάσεις ηλεκτροσόκ. Σκοπός του Milgram ήταν να διαπιστώσει μέχρι που είναι ικανοί να φτάσουν οι άνθρωποι, εκτελώντας διαταγές που, εν γνώσει τους, θα πληγώσουν τους υπολοίπους. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι περισσότεροι συμμετέχοντες χρησιμοποιήσαν την ισχυρότερη ένταση ηλεκτροσόκ, δηλαδή 450 βολτ. Συμπερασματικά, ο Milgram απέδειξε πως το ανθρώπινο είδος μπορεί να υπακούσει σε διαταγές από άτομα σε θέση εξουσίας, διότι με αυτόν τον τρόπο αποποιείται κάθε ευθύνη των πράξεων του.
Αυτά τα δύο πειράματα είναι από τα σημαντικότερα περάματα ανθρώπινης συμπεριφοράς, ενώ υπάρχουν πολλά ακόμη που έχουν πραγματοποιήσει οι μεγάλοι ερευνητές της ψυχολογίας και της κοινωνιολογίας. Η γνώση των αποτελεσμάτων τέτοιων ερευνών είναι υπέρ της ανθρώπινης εξέλιξης, καθώς, μέσα από αυτή, μπορούμε να αξιολογούμε καλύτερα συμπεριφορές και να πράττουμε ορθότερα. Η κατανόηση, πρωτίστως της δικής μας συμπεριφοράς, μας καθιστά υπεύθυνους για την καλύτερη απόφαση των πράξεων μας και στην πορεία μας βοηθά να αντιληφθούμε καλύτερα τον τρόπο που σκέφτεται η κοινωνία.
Πως επηρεάζει η κοινωνία την στάση μας απέναντι στη ζωή
Τα πειράματα αυτά αποτελούν σημαντικό εφόδιο, καθώς μας βοηθούν να εξηγήσουμε θέματα, όπως η ανθρώπινη συμπεριφορά, δίνοντας μας σημαντικές απαντήσεις που απορρέουν από την προσέγγιση των επιστημών της κοινωνιολογίας και της ψυχολογίας. Αφενός αφορούν τη μελέτη του ατόμου μεμονωμένα για τη διανοητική του συμπεριφορά και αφετέρου, είναι ο τρόπος που οργανώνεται η κοινωνία εσωτερικά. Στη συνέχεια, με βάση τα πειράματα, θα εστιάσουμε στη διαδικασία που επιβεβαιώνει την εδραίωση των στερεοτύπων στις πεποιθήσεις μας.
Στερεότυπα
Τα στερεότυπα, λοιπόν, παρόλο που έχουν δημιουργήσει μία αρνητική εικόνα, στον πυρήνα τους βασίζονται στα βιολογικά χαρακτηριστικά του ατόμου που το κάνουν να λειτουργεί με τη βοήθεια των γενικεύσεων. Με τον όρο γενίκευση απευθυνόμαστε σε κατηγοριοποιήσεις που δομούνται με τέτοιο τρόπο, ώστε να απλοποιήσουν τον κόσμο γύρω μας. Με λίγα λόγια, οι καθημερινές πληροφορίες που δέχεται ο ανθρώπινος εγκέφαλος αξιολογούνται ασυνείδητα σαν σημαντικές ή ασήμαντες, με αποτέλεσμα την ύπαρξη κατηγοριοποιήσεων, που μας βοηθούν στο να μπορούμε να εξηγήσουμε τις διαφορές ανάμεσα στις κοινωνικές ομάδες. Για παράδειγμα, χάρη στις κατηγοριοποιήσεις μπορούμε να προβλέπουμε τυχόν διαφορές στη συμπεριφορά μεταξύ κοινωνικών ομάδων και, μέσω αυτών, να διαμορφώνουμε προσδοκίες για αναμενόμενες μελλοντικές συμπεριφορές, με κριτήριο την κοινωνική ομάδα που ανήκει το κάθε άτομο. Έτσι αντιλαμβανόμαστε την επιρροή που ασκεί η κοινή γνώμη στο κάθε άτομο ξεχωριστά. Ωστόσο, καμία κατηγοριοποίηση δεν αντιπροσωπεύει και δεν προβλέπει επαρκώς τη συμπεριφορά του ατόμου, λαμβάνοντας υπόψιν μονάχα την κοινωνική ομάδα που ανήκει.
«Τι θα πει ο κόσμος;»
Συχνά, ακούμε την ερώτηση: «τι θα πει ο κόσμος;», αφού ως ανθρώπινα όντα θέλουμε η εικόνα που προβάλλουμε προς τα έξω να είναι αποδεκτή από το κοινωνικό σύνολο. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι η οποιαδήποτε μορφή διαφορετικότητας μας τρομάζει και μας καθιστά ενάντια στο υπόλοιπο σύνολο με πιθανό αντίτιμο την απομόνωσή μας. Έτσι, ο άνθρωπος εγγενώς ενδιαφέρεται για την άποψη των γύρω του, ώστε να διευρύνει το κοινωνικό του περιβάλλον. Αυτό, όμως, προκαλεί αισθήματα ανασφάλειας για τις απόψεις που πρεσβεύει το υποκείμενο, κάνοντας το να αναθεωρεί και πολύ συχνά να συμβιβάζεται με τους υπόλοιπους για να είναι αρεστό. Για τον λόγο αυτόν, όπως είδαμε στα αποτελέσματα των ερευνών του Asch και του Milgram, το υποκείμενο αμφισβητεί τις προσωπικές του πεποιθήσεις και εν τέλει, υποκύπτει στο αίσθημα της ανασφάλειας, καθώς προτιμά να ενταχθεί στο υπόλοιπο σύνολο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Στερεότυπα: Πόσο επηρεάζουν την οπτική μας και πώς καθορίζουν την συμπεριφορά μας, socialpolicy.gr, διαθέσιμο εδώ
- Τα στερεότυπα και η επιρροή τους στη συμπεριφορά, enallaktikidrasi.com, διαθέσιμο εδώ
- «Μα τι θα πει ο κόσμος;» Μήπως φοβάσαι την κριτική των άλλων;, boro.gr, διαθέσιμο εδώ
- Η τυφλή υπακοή στην εξουσία: το πείραμα του Milgram, socialpolicy.gr, διαθέσιμο εδώ
- Το πείραμα συμμόρφωσης του Asch, mystudentpass.gr, διαθέσιμο εδώ
- Συμπεριφορά, wikipedia.org, διαθέσιμο εδώ
