Της Κωνσταντίνας Κασούμη,
Ο θεσμός της οικογένειας είναι ιδιαίτερα σημαντικός για το κοινωνικό σύνολο και αποτελεί τον πυρήνα των οικονομικών και διαπροσωπικών σχέσεων. Το άρθρο 21 του Συντάγματος ανάγει την οικογένεια σε «θεμέλιο της συντήρησης και προαγωγής του Έθνους», ενώ «ο γάμος, η μητρότητα και η παιδική ηλικία τελούν υπό την προστασία του κράτους». Το άρθρο 1350 του Αστικού Κώδικα θέτει ως προϋποθέσεις για τη σύναψη του γάμου την αυτοπρόσωπη συμφωνία των μελλονύμφων, χωρίς να εξειδικεύει περαιτέρω εάν οι μελλόνυμφοι πρέπει να ανήκουν στο αντίθετο φύλο.
Αντίθετα, το άρθρο 12 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ορίζει ότι «Άμα τη συμπληρώσει της ηλικίας γάμου, ο ανήρ και η γυνή έχουν το δικαίωμα να συνέρχωνται εις γάμον και ιδρύωσι οικογένειαν συμφώνως προς τους διέποντας το δικαίωμα τούτο εθνικούς νόμους». Προκύπτει, λοιπόν, μία πρώτη αντίφαση ανάμεσα στον Αστικό Κώδικα και στην ΕΣΔΑ. Ο μεν πρώτος δεν ορίζει ρητά σε κανένα σημείο του ότι οι μελλόνυμφοι πρέπει να είναι αναγκαστικά άνδρας και γυναίκα, ενώ η ΕΣΔΑ κάνει ρητή αναφορά για νόμιμο γάμο αποκλειστικά μεταξύ ανδρός και γυναικός. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι τόσο ο ΑΚ όσο και η ΕΣΔΑ αποτελούν νομοθετήματα μιας συγκεκριμένης εποχής και εκφράζουν τη βούληση του εκάστοτε ιστορικού νομοθέτη. Οι συντάκτες της ΕΣΔΑ, κάνοντας λόγο για γάμο μεταξύ ανδρός και γυναικός, αναφέρονταν προδήλως στο συνήθως συμβαίνον σύμφωνα με τις κρατούσες κοινωνικές αντιλήψεις εκείνης της εποχής. Το εάν η σύγχρονη νομοθεσία επιτρέπει το γάμο μεταξύ ατόμων του ιδίου φύλου είναι ζήτημα ερμηνείας των χρηστών ηθών που επικρατούν σε μια συγκεκριμένη περιοχή, σε μια δεδομένη εποχή. Προκειμένου, δηλαδή, να διαπιστώσουμε εάν θα ήταν νόμιμος ένας γάμος μεταξύ ατόμων του ιδίου φύλου στην Ελλάδα του 2021, αποβλέπουμε στο περιεχόμενο της έννοιας του γάμου, όπως αυτό προκύπτει κατόπιν ερμηνείας. Η ερμηνεία αυτή στηρίζεται στα χρηστά ήθη, τα οποία αποτελούν έννοια δυναμική. Η ελληνική νομολογία ορίζει ως χρηστά ήθη «τις κρατούσες αντιλήψεις περί ηθικής του μέσου, κοινωνικού, χρηστώς και εμφρόνως σκεπτόμενου ανθρώπου». Τα χρηστά ήθη είναι μία αντικειμενική έννοια και δεν εξαρτώνται από τις υποκειμενικές αντιλήψεις του δικαστή περί ηθικής.
Αξίζει να αναφερθούν οι αποφάσεις 114 και 115/2009 του Πολυμελούς Πρωτοδικείου Ρόδου, το οποίο έκρινε ότι δεν είναι νόμιμη η τέλεση γάμου μεταξύ ατόμων του ιδίου φύλου και αναγνώρισε το ανυπόστατο των επίμαχων γάμων. Επρόκειτο για δύο γάμους που είχε τελέσει ο Δήμαρχος Τήλου μεταξύ δύο ανδρών και δύο γυναικών. Το δικαστήριο αναφέρθηκε στη βούληση του ιστορικού νομοθέτη, ο οποίος κατά τη σύνταξη του ΑΚ αναφερόταν αποκλειστικά στο γάμο μεταξύ ετερόφυλων προσώπων. Ακόμη, το δικαστήριο δέχτηκε ότι απόκειται στον εθνικό νομοθέτη να προβλέψει ή όχι τη σύναψη γάμου μεταξύ προσώπων του ιδίου φύλου και όχι στη διαπλαστική εξουσία του δικαστή. Επομένως, έγινε δεκτό ότι το ισχύον δίκαιο δεν προβλέπει το γάμο μεταξύ ατόμων του ιδίου φύλου και ο νομοθέτης θα έπρεπε να προχωρήσει σε μεταρρύθμιση του Οικογενειακού Δικαίου εάν επιθυμεί να διευρύνει την έννοια του γάμου εντάσσοντας και τα ομόφυλα ζευγάρια. Το εάν θα γίνει μια τέτοια μεταρρύθμιση εξαρτάται από τον παλμό της κοινωνίας και το κατά πόσον αυτή είναι πρόθυμη να δεχτεί αλλιώτικες μορφές οικογένειας. Εν τοις πράγμασι υπάρχουν οικογένειες ομόφυλων ζευγαριών στην Ελλάδα, οι οποίες ωστόσο δεν αναγνωρίζονται νομικά. Κάτι τέτοιο είναι ανεπίτρεπτο, καθώς ο ρόλος του δικαίου είναι να ρυθμίζει την κοινωνική πραγματικότητα και τις κοινωνικές σχέσεις, όπως αυτές υπάρχουν στον πραγματικό κόσμο. Με το να κωφεύει ένα σύγχρονο κράτος δικαίου απέναντι σε μία κοινωνική ανάγκη δημιουργεί πολίτες δεύτερης κατηγορίας.
Το Supreme Court των ΗΠΑ με την απόφασή του «Obergefell et al. V. Hodges, Director, Ohio Department of Health, et al.» κάνει ένα ιστορικό βήμα μπροστά και διακηρύσσει την αξία του γάμου, την αναγκαιότητα της θεσμικής αναγνώρισης του γάμου γενικά και ιδίως μεταξύ ατόμων του ιδίου φύλου. Σύμφωνα με το σκεπτικό της απόφασης, «ο γάμος εκπληρώνει την επιθυμία του ατόμου για ασφάλεια και προσωπική επαφή. Ο γάμος είναι ένας διαρκής δεσμός, μία αρμονία ζωής, ανεξάρτητη από πολιτικές πεποιθήσεις ή εμπορικούς ή κοινωνικούς σκοπούς. Ο γάμος ενσαρκώνει τα υψηλότερα ιδανικά της αγάπης, της αφοσίωσης, της θυσίας και της οικογένειας. Τα δύο άτομα που ενώνονται, γίνονται κάτι περισσότερο από αυτό που ήταν κάποτε. Ο γάμος αντιπροσωπεύει μιαν αγάπη που ίσως διαρκέσει ακόμη και μετά το θάνατο. Η ελπίδα των ατόμων είναι να μην καταδικαστούν στη μοναξιά, εκτοπισμένοι από έναν από τους παλαιότερους θεσμούς της κοινωνίας».
Το δικαστήριο διακηρύσσει το δικαίωμα της ελεύθερης σύναψης γάμου, δηλώνοντας σαφώς τη θέση του υπέρ της σύναψης γάμου μεταξύ ατόμων του ιδίου φύλου. Το δικαστήριο προέβη σε μια ρηξικέλευθη σκέψη και με αυτήν θα τελειώσω: «Εάν τα δικαιώματα καθορίζονταν από το ποιοι τα ασκούσαν στο παρελθόν, τότε παραδεδομένες πρακτικές θα δικαιολογούσαν την ύπαρξή τους λόγω της διάρκειάς τους στον χρόνο και νέες κοινωνικές ομάδες δεν θα μπορούσαν να διεκδικήσουν τα δικαιώματα που κάποτε τους αρνούντο». Ας διευκρινίσω τι εννοεί το δικαστήριο.
Το γεγονός ότι για πολλά χρόνια συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες ήταν αποκλεισμένες από σημαντικούς κοινωνικούς θεσμούς, δε νομιμοποιεί τον εσαεί αποκλεισμό τους από τους θεσμούς αυτούς. Κάτι τέτοιο θα ήταν αντίθετο προς τους όρους της κοινωνικής προόδου. Για παράδειγμα, ο επί πολλών ετών αποκλεισμός των γυναικών από το δικαίωμα της ψήφου δεν καθιστά ορθό και δίκαιο το μόνιμο αποκλεισμό των γυναικών από το δικαίωμα αυτό. Αντίστοιχα, το γεγονός ότι επί χρόνια δεν αναγνωριζόταν ο γάμος μεταξύ ατόμων του ιδίου φύλου δεν πρέπει να νομιμοποιεί τον εσαεί αποκλεισμό τους από το δικαίωμα της ελεύθερης σύναψης γάμου. Όταν μιλάμε για ατομικά δικαιώματα, τον πρώτο λόγο πρέπει να έχει πάντα ο φορέας τους.
Πηγές
- Βλαχόπουλος Σπ, Θεμελιώδη Δικαιώματα, 2017
- Απ. Γεωργιάδης, Οικογενειακό Δίκαιο, 2η έκδ., 2017
