Της Μαριθένιας Μιχαλοπούλου,
Ξαφνικά απλές καθημερινές δραστηριότητες γίνονται όλο και πιο δύσκολες, οι λέξεις ξεχνιούνται και η μνήμη φθίνει. Ο χώρος και ο χρόνος είναι σχετικά και το άτομο γίνεται σκιά του εαυτού του. Το χιούμορ, η κρίση, τα συναισθήματα, η διάθεση, όλα αλλάζουν, χάνονται. Το Alzheimer, ίσως η πιο γνωστή μορφή άνοιας, έχει ανέβει στην σκηνή και η παράσταση ξεκινά.
Η νευροεκφυλιστική αυτή νόσος παρουσιάζει επτά διακριτές «πράξεις».
Πράξη 1: Κανονική εξωτερική συμπεριφορά
Η διάρκεια του εν λόγω σταδίου είναι αρκετά μεγάλη, σε πολλές περιπτώσεις διαρκεί 10 έως 15 έτη. Ο ασθενής είναι ασυμπτωματικός. Στην πραγματικότητα, όμως, η φθορά του εγκεφαλικού φλοιού έχει αρχίσει: ο ιππόκαμπος του εγκεφάλου σταδιακά συρρικνώνεται και η ικανότητα του ατόμου να δημιουργεί νέες μνήμες επηρεάζεται.
Πράξη 2: Πολύ ήπιες αλλαγές
Χαρακτηριστικό γνώρισμα του γήρατος είναι η σταδιακή απώλεια μνήμης -μικρές, ανεπαίσθητες, φυσιολογικές αλλαγές. Ή τουλάχιστον το άτομο αισιοδοξεί πως συμβαίνει αυτό, καθώς η ομοιότητα με το δεύτερο στάδιο της νόσου Alzheimer είναι εμφανής. Όλα τα ονόματα γίνονται ίδια, δύσκολα, και μικρά κενά στην μνήμη εμφανίζονται. Η ζωή παραμένει αναλλοίωτη, δεν αλλάζει στη βάση της, και η καθημερινότητα των ατόμων διατηρεί ακόμη ένα υψηλό επίπεδο ποιότητας.
Πράξη 3: Ήπια παρακμή
Η αντίστροφη μέτρηση κάπου εδώ ουσιαστικά ξεκινά, καθώς τα συμπτώματα της νόσου γίνονται όλο και εντονότερα. Η σύγχυση και ο φόβος είναι τα κυρίαρχα συναισθήματα του ασθενούς, ο οποίος βιώνει πλέον καθημερινές προκλήσεις, όχι μόνο στην ανάκτηση ονομάτων, αλλά και λέξεων ή πρόσφατα αποκτηθέντων πληροφοριών. Ταυτόχρονα, οι κοινωνικές συναναστροφές χάνουν την όποια ευχάριστη νότα είχαν και αποτελούν πηγή άγχους.
Πράξη 4: Αξιοσημείωτες δυσκολίες μνήμης
Το τέταρτο στάδιο, με πολυετή διάρκεια, ανατρέπει την υφιστάμενη ισορροπία. Τα προϋπάρχοντα προβλήματα κλιμακώνονται και νέα κάνουν θεαματική είσοδο στην σκηνή. Ο χώρος και ο χρόνος είναι σχετικά. Το άτομο γίνεται σκιά του εαυτού του. Πιο αναλυτικά, καταγράφονται αξιοσημείωτες δυσκολίες στον προσανατολισμό και την αξιολόγηση του περιβάλλοντος, π.χ. κατάλληλη ένδυση για την ώρα της ημέρας, την εποχή και την τοποθεσία. Ακόμη, άτομα που πάσχουν από Alzheimer τείνουν να αξιολογούν εσφαλμένα την κατάστασή τους. Ποικίλες είναι οι περιπτώσεις που εξαφανίζονται και περιπλανώνται ασκόπως στον δρόμο, όχι από επιλογή, αλλά από αδυναμία. Τέλος, με μία πιο προσεκτική ματιά, παρατηρούνται θεμελιώδεις αλλαγές στον χαρακτήρα του ασθενούς.
Πράξη 5: Μειωμένη ανεξαρτησία
Στο πέμπτο στάδιο, όλα τα πρόσωπα γίνονται ίδια. Η ικανότητα εκμάθησης νέων δραστηριοτήτων εξασθενεί, μαζί με τη συναισθηματική σταθερότητα του ατόμου. Ο συνδυασμός των ανωτέρω συνηγορεί στην επιτακτική ανάγκη για προσοχή και παροχή φροντίδας.
Πράξη 6: Σοβαρή παρακμή
Η επιδείνωση των συμπτωμάτων θεωρείται αναπόφευκτη και η παρακμή φυσιολογική συνέχεια. Στο έκτο στάδιο, ο ασθενής δύναται να έχει παραισθήσεις και παράνοια, καθώς, επίσης, και να προβεί σε βιαιοπραγίες. Ο φαινότυπος αυτός αποδίδεται στην αύξηση των μουσκαρινικών υποδοχέων στον τροχιακό φλοιό και, πιθανώς, στον μειωμένο μεταβολισμό γλυκόζης, στη δεξιά μετωπική περιοχή του εγκεφάλου. Γενικότερα, ανάρμοστη συμπεριφορά, επιθετικότητα, αυξημένο άγχος, κατάθλιψη και διαταραχές ύπνου αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της νέας πραγματικότητας των ατόμων, μίας πραγματικότητας, που, δυστυχώς, είναι απλοί παρατηρητές, καθώς τίποτα από τα παραπάνω δεν γίνεται εκούσια.
Πράξη 7: Έλλειψη φυσικού ελέγχου
Στο τελικό στάδιο, η νόσος καταβάλει ολοκληρωτικά τον άνθρωπο. Προβλήματα με την κατάποση και τον έλεγχο της ουροδόχου κύστης και των εντέρων αποτελούν τις κυριότερες ενδείξεις, ότι η κατάσταση είναι μη αναστρέψιμη. Παράλληλα, το σωματικό βάρος μειώνεται δραματικά, ως απόρροια του υποσιτισμού, και ο ασθενής γίνεται πιο επιρρεπής σε πάσης φύσεως λοιμώξεις. Η εξάρτηση, σε αυτό το σημείο, είναι απόλυτη και η παροχή φροντίδας αδιάλειπτη ανάγκη. Ο εγκεφαλικός φλοιός έχει συρρικνωθεί και η βλάβη, που έχει υποστεί το νευρικό σύστημα, είναι αμετάκλητη.
Αξίζει μία προσπάθεια, λοιπόν, να σκιαγραφηθεί ο πρωταγωνιστής αυτού του έργου. Η αιτιολογία της νόσου Alzheimer, ο εκφυλισμός των νευρώνων, έγκειται σε δύο ιστοπαθολογικά χαρακτηριστικά: τις νευριτικές πλάκες και τα νευροϊνιδιακούς κόμπους.
Οι πρώτες, ευρέως γνωστές ως πλάκες αμυλοειδούς-βήτα, αποτελούν εξωκυττάριες πρωτεΐνες, που συσσωρεύονται σε μη φυσιολογικά επίπεδα ανάμεσα στους προσυναπτικούς και μετασυναπτικούς νευρώνες και εμποδίζουν την μετάδοση σημάτων. Η δημιουργία τους είναι αποτέλεσμα της διάσπασης της πρόδρομης πρωτεΐνης του αμυλοειδούς (amyloid precursor protein, APP), μίας πρωτεΐνης απαραίτητης για την ανάπτυξη και επιδιόρθωση νευρώνων. Η διαδικασία αυτή, ωστόσο, είναι φυσιολογική. Το πρόβλημα αρχίζει, όταν τα μικρόγλοια και τα αστροκύτταρα δεν διασπούν τα μονομερή αμυλοειδούς-βήτα και αυτά δημιουργούν συσσωματώματα και εν τέλει τις προαναφερθείσες πλάκες. Επιπροσθέτως, στους χολινεργικούς νευρώνες του εγκεφαλικού φλοιού και του ιππόκαμπου ανθρώπων που πάσχουν από Alzheimer παράγεται σε μικρότερες ποσότητες ChAT (Choline Acetyl Transferase), ένα ένζυμο άμεσα συσχετιζόμενο με τη δημιουργία πλακών και τη σοβαρότητα που θα εκδηλωθεί η νόσος.
Ταυτόχρονα, παρατηρούνται ενδοκυττάριοι νευροϊνιδιακοί κόμποι. Αποτελούν, στην πραγματικότητα, συσσωματώματα υπερφωσφορυλιωμένης πρωτεΐνης tau, που απομακρύνονται από τους μικροσωληνίσκους, αποσταθεροποιώντας και ανοικοδομώντας τους, ενώ, παράλληλα, εμποδίζουν την ενδοκυτταρική επικοινωνία. Ως αποτέλεσμα αυτών, οι νευρώνες χάνουν τη λειτουργικότητά τους και σταδιακά πεθαίνουν.
Η απορία που γεννιέται στους θεατές -εύλογα- είναι η ύπαρξη ή όχι συγκεκριμένων παραγόντων κινδύνου. Υπερχοληστερολαιμία, υπέρταση, διαβήτης, κάπνισμα, σύνδρομο Down, μεταλλάξεις στα γονίδια προσενιλίνης 1 και 2, κληρονόμηση αλληλίου APO E4 είναι ίσως οι σημαντικότεροι από αυτούς. Έντονη συσχέτιση υπάρχει, ακόμη, μεταξύ εμμηνόπαυσης και της νόσου. Δεν θα μπορούσε, άλλωστε, η γενετική και ο τρόπος ζωής να αφήσουν ανέγγιχτο κάτι. Περισσότεροι των πενήντα γενετικών τόπων, μάλιστα, έχει πλέον αποδειχτεί ότι εμπλέκονται στην εμφάνιση της ασθένειας, υποδηλώνοντας πως το Alzheimer είναι μια πολυπαραγοντική ασθένεια. Όσον αφορά το εάν κανείς μπορεί να εξασκήσει το μυαλό και ενδεχομένως να καθυστερήσει την ασθένεια, η απάντηση είναι θετική. Συνηθέστερες ενέργειες είναι οι διαφόρων μορφών διανοητικές δραστηριότητες (σταυρόλεξα, sudoku, εκμάθηση δεύτερης ξένης γλώσσας), οι κοινωνικές και φυσικές δραστηριότητες και, τέλος, η υιοθέτηση μίας ισορροπημένης και υγιεινής διατροφής.
Εν τέλει, καμία σημασία δεν έχει το πώς και το γιατί -η παράσταση θα τελειώσει και ο ηθοποιός θα έχει ενσαρκώσει τον ρόλο άψογα. Θα έχει γίνει ένα με αυτόν. Με κάποιον ποιητικό τρόπο, που θα θυμίζει αρχαία τραγωδία, θα αφήσει την τελευταία του πνοή στην σκηνή και το κοινό θα μείνει άναυδο. Το Alzheimer καταστρέφει τον άνθρωπο εκ των έσω, αργά, σταθερά. Ή ίσως γρήγορα. Σε κάθε περίπτωση, ο άνθρωπος χάνει τον νου του, την ίδια του την υπόσταση, και το κοινό δεν μπορεί παρά να μείνει καθηλωμένο, συντετριμμένο. Η ελπίδα δεν χάνεται και η επιστήμη προχωρά. Ίσως αύριο το φινάλε να είναι διαφορετικό. Μακάρι.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Lyketsos, C. G., Carrillo, M. C., Ryan, J. M., Khachaturian, A. S., Trzepacz, P., Amatniek, J., Cedarbaum, J., Brashear, R., & Miller, D. S. (2011). Neuropsychiatric symptoms in Alzheimer’s disease. Alzheimer’s & dementia : the journal of the Alzheimer’s Association, 7(5), 532–539. διαθέσιμο εδώ
- Inside the Brain: A tour of how the mind works – Part 2: Alzheimer’s Effect, Alzheimer’s Association, διαθέσιμο εδώ
- The 7 Stages of Alzheimer’s Disease – Penn Medicine, (2018), διαθέσιμο εδώ
- Sims, R., Hill, M., & Williams, J. (2020). The multiplex model of the genetics of Alzheimer’s disease. Nature neuroscience, 23(3), 311–322., διαθέσιμο εδώ
