Της Μαρίας Φράγκου,
«Ώσπερ σώμα στερηθέν ψυχής πίπτει, ούτω καί πόλις, μή όντων νόμων, καταλύεται»
Ο άνθρωπος, έχει επιβιώσει από ένα σωρό θηριωδίες κατά τη διάρκεια της πορείας του. Κάθε φορά όμως, είχε διαφορετικά όπλα για να τις αντιμετωπίσει: άλλοτε με το στρατό, άλλοτε με το ναυτικό εξοπλισμό, πάντα ελπίζοντας για κάτι καλύτερο. Σ’ αυτήν την ελπίδα, σημαντικό ρόλο έπαιξε η φιλοσοφία, που καλλιεργεί την ανθρώπινη ψυχή χρόνια τώρα, ξεκινώντας από την αρχαία Ελλάδα. Όπως είναι γνωστό, ο φιλόσοφος Αριστοτέλης, υπήρξε από τους πιο ξακουστούς της εποχής του, μαθητεύοντας πλάι στον Πλάτωνα και θέτοντας τελικά τις βάσεις για τη σύγχρονη ψυχολογία. Όμως, ποιος ήταν και ποιο το πολυσυζητημένο φιλοσοφικό του έργο;
Αρχικά, ο ξεχωριστός αυτός φιλόσοφος, (384-322 π.Χ.) γεννήθηκε στα Στάγειρα της Χαλκιδικής και πέθανε στη Χαλκίδα. Όντας γιος του γιατρού Νικόμαχου, που δούλευε για το βασιλιά Αμύντα Γ’ της Μακεδονίας, γρήγορα έδειξε τη βαθιά φιλομάθειά του, καθώς και την αναμφισβήτητη ευφυΐα του. Τα προσόντα του αυτά, υπήρξαν το εφαλτήριο για την παρουσία του ως μαθητευόμενος στην ακαδημία του Πλάτωνα στα 17 του έτη, ενώ κατά την εικοσαετή παραμονή του εκεί, συναναστράφηκε τόσο με τον Πλάτωνα, όσο και με άλλους σημαντικούς φιλοσόφους, όπως ο Ξενοκράτης. Κατά τη διάρκεια της πορείας του, ασχολήθηκε με ποικίλες επιστήμες, μεταξύ των οποίων είναι η φιλοσοφία, τα μαθηματικά, η βιολογία, η ζωολογία και πλήθος άλλων, ενώ παράλληλα έθεσε τις βάσεις της σύγχρονης ψυχολογίας.
Υπήρξε πολυγραφότατος, ενώ το επιστημονικό του έργο απαρτίζεται από πλούσιο συγγραφικό υλικό. Μερικά από τα συγγράμματά του, υπήρξαν τα Φυσικά, με χαρακτηριστικό παράδειγμα το «Περί Ουρανού», ενώ στα βιβλία Α-Β, που καλύπτουν μάλιστα τα ⅔ του έργου, ο Αριστοτέλης αναπτύσσει την κοσμολογική του θεωρία, όπως και το «Περί ζώων κινήσεως», που ανήκει στην κατηγορία «Βιολογικά». Σαφώς, έθιξε και τον τομέα του ανθρώπινου ψυχισμού, μέσα από το βιβλίο του Περί Ψυχής (ο βασικός όρος εδώ είναι η εντελέχεια), που αποτελεί ένα από τα κύρια παραδείγματα αυτής της κατηγορίας. Ωστόσο, αξίζει ειδική αναφορά στα έργα του Ηθικά Νικομάχεια και Πολιτικά, αφού έως και σήμερα, χρησιμοποιούνται για τη διδασκαλία μαθητών, ενώ ταυτόχρονα το κύρος τους αναγνωρίζεται σε πολλά πανεπιστήμια του εξωτερικού.
Καταρχάς, τα Ηθικά Νικομάχεια αποτελούνται από δέκα βιβλία και κύριο θέμα τους αποτελεί η σχέση διανοητικής-ηθικής αρετής, όπως και η εύρεση της ευτυχίας και της «μεσότητας», δηλαδή του μέτρου, σε κάθε τομέα της ανθρώπινης ζωής. Το πρώτο, λοιπόν, είδος αρετής διαμορφώνεται μέσω της διδασκαλίας, ενώ το δεύτερο σχετίζεται άμεσα με τις συνήθειες (έξεις από τις οποίες προέρχεται και το ήθος) που έχει το άτομο και τελικά καθορίζουν το χαρακτήρα του. Πιο συγκεκριμένα, στο πρώτο βιβλίο της συλλογής αυτής οι κύριοι όροι που εισάγονται είναι η «πράξη», η «προαίρεση», η «τέχνη», η «δόξα»=πίστη και η συνάφειά του με το ρήμα «δοκείν». Στο δεύτερο, καταξιώνεται η πεποίθηση του σκοπού («τέλος») που οφείλει να έχει κάθε πράγμα για να είναι χρήσιμο. Στο τρίτο, εστιάζει τόσο στην ακρίβεια, όσο και στη σαφήνεια των πραγμάτων, την οποία πρέπει να αναζητά ο ευφυής άνθρωπος. Στο τέταρτο, αναλύεται η πολιτική τέχνη και ο στόχος της, ενώ στο πέμπτο, η αντίληψη πως η χαρά και η ευτυχία συνεισφέρουν στην απόλαυση της ζωής. Τα τελευταία πέντε κεφάλαια επικεντρώνονται στο αγαθό που διαφέρει από τομέα σε τομέα, στη μέθοδο μελέτης του και στην αναζήτηση της ευτυχίας κατά τη διάρκεια της ανθρώπινης ζωής. Μέσα από αυτούς τους ορισμούς, ο Αριστοτέλης επιχειρεί να συνδέσει την ηθική με την πολιτική αρετή, θεωρώντας ότι η πρώτη αποτελεί βάση της δεύτερης. Σαφώς, όλα τα παραπάνω οδηγούν στην απάντηση ενός βασικού ερωτήματος: πώς ο άνθρωπος εκτός από καλός, μπορεί να είναι και ευτυχισμένος (ευδαιμονία), διαμορφώνοντας υγιείς συνήθειες;
Στη συνέχεια, ακολουθούν τα Πολιτικά, που έρχονται να συμπληρώσουν τα Ηθικά Νικομάχεια, δίνοντας ιδιαίτερη σημασία στις έννοιες «οίκος, κώμη, πόλη», ενώ ταυτόχρονα, διαχωρίζουν την έννοια της πολιτικής σε στενή και ευρεία, ορίζοντας την «αυτάρκεια» ως σκοπό μιας πνευματικά ανεπτυγμένης πόλης. Ενδιαφέρον στα Πολιτικά παρουσιάζει ο εξής συλλογισμός του Αριστοτέλη: κάθε κοινωνία στοχεύει σε κάτι καλό κι εφόσον κάθε πόλη είναι κοινωνία, η πόλη στοχεύει στο καλό. Στην πρώτη κατηγορία πολιτικής, εντάσσονται τόσο οι υποθέσεις της πόλης, όσο και το αγαθό και η ευδαιμονία. Στη δεύτερη, δημιουργείται προβληματισμός όσον αφορά τη σχέση εξουσίας-ισχύος, όπως και σχετικά με την κατανομή της. Τα Πολιτικά, προερχόμενα από τη λέξη «πόλις», δηλώνουν κάθε υπόθεση που σχετίζεται με την πόλη, καθώς την ίδια στιγμή περικλείει έννοια ηθικής, θρησκείας και εκπαίδευσης. Θεμέλιο της σκέψης του φιλοσόφου σε αυτό του το έργο είναι πως ο άνθρωπος είναι από τη φύση του προορισμένος να δημιουργήσει κοινωνία και να οδηγηθεί στο «ευ ζην».
Το σύγγραμμα αποτελείται από οκτώ βιβλία. Τα πρώτα τρία αναφέρονται στα ζητήματα της πόλης, της πολιτικής εξουσίας και στην ανάλυση θεμελιωδών εννοιών, όπως ο πολίτης και η ίδια η υπόσταση της πόλης. Στα επόμενα τρία, αναζητείται το καλύτερο πολίτευμα, αλλά και ο θάνατος των υγιών πολιτευμάτων, που σύντομα θα αντικατασταθούν από παρεκκλίσεις. Τέλος, ολοκληρώνει την ανάλυσή του αναδεικνύοντας την πραγμάτωση της ιδανικής πολιτείας, καταλήγοντας στο ρόλο της εκπαίδευσης, που αναμφίβολα είναι καθοριστικός για την ανατροφή ευσυνείδητων πολιτών.
Για το διαχωρισμό των υγιών πολιτευμάτων από τις παρεκκλίσεις τους τίθενται δύο βασικά κριτήρια: ο αριθμός των κυβερνώντων και ο σκοπός τους. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, υγιείς είναι η βασιλεία, η αριστοκρατία και η πολιτεία, ενώ αντίστοιχες παρεκκλίσεις τους είναι η τυραννία, η ολιγαρχία και η δημοκρατία που ταυτίζεται εδώ με την οχλοκρατία. Τέλος, υποστηρίζει την αθροιστική θεωρία, η οποία μάχεται υπέρ των πολλών ηγετών στην εξουσία έναντι του ενός, αφού ο ένας είναι πιθανότερο να παρασυρθεί από τα πάθη του και να παρεκκλίνει από τη δίκαιη διακυβέρνηση (τί δεῖ τὸ κύριον εἶναι τῆς πόλεως).
Καταλήγοντας, εκτός από όλη την υπόλοιπη παρακαταθήκη της, η αρχαία Ελλάδα γέννησε σπουδαίους λόγιους και φιλοσόφους, οι οποίοι επηρέασαν ικανά τις σύγχρονες επιστήμες και μελετώνται έως και σήμερα σε αξιόλογα πανεπιστήμια ανά τον κόσμο. Ανάμεσά τους, ο Αριστοτέλης ξεχώρισε, μιας και συνδύασε τις διδασκαλίες του Πλάτωνα, με την εμφανή του οξυδέρκεια, εξελίσσοντας τις ιδέες του καθηγητή του στον υπέρτατο βαθμό. Δίκαια, λοιπόν, τα έργα του περνούν από γενιά σε γενιά, δίνοντας στους επιστήμονες έναυσμα για αναστοχασμό.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Robert C. Bartlett, Susan D. Collins, «Aristotle’s Nicomachean Ethics», The University of Chicago Press, Chicago and London, 2011, σελ.1-210
- Ingemar Düring, Ο Αριστοτέλης, Παρουσίαση και ερμηνεία της σκέψης του, Carl Winter Universitätsverlag, Heidelberg 1966
- Β. Φ. Ασμούς, Αριστοτέλης, Εκδόσεις Κέδρος 1978, σελ. 163-165
- Jowett, The politics of Aristotle, Clarendon Press, 1885
