Της Μαρίας Δούκα,
Τις τελευταίες δεκαετίες το νομικό επάγγελμα έχει βρεθεί στο επίκεντρο μίας πολυετούς αναμόρφωσης, η οποία έχει ήδη ξεκινήσει να επηρεάζει τα περισσότερα επαγγέλματα, έως πρότινος όμως φαινόταν να αφήνει ανεπηρέαστο το νομικό. Υπόβαθρο της αναμόρφωσης αυτής αποτελεί η όξυνση των ανταγωνιστικών συνθηκών στην αγορά, οι τεχνολογικές εξελίξεις και η ανάδειξη νέων μορφών άσκησης των νομικών καθηκόντων. Καίτοι οι αλλαγές αναμένονται να επηρεάσουν -κι έχουν ήδη αρχίσει να το κάνουν- το σύνολο των εργαζομένων στον νομικό κλάδο, εντούτοις αυτές γίνονται περισσότερο αισθητές στον τομέα του επιχειρηματικού-εταιρικού δικαίου. Αυτό βέβαια, δεν είναι καθόλου τυχαίο, δεδομένου ότι ο επιχειρηματικός κλάδος έχει ήδη επηρεαστεί από τις κοινωνικές και επιστημονικές εξελίξεις, που έρχονται τώρα να επηρεάσουν και το νομικό επάγγελμα και τις έχει υιοθετήσει σε μεγάλο βαθμό. Είναι επόμενο, λοιπόν, η αναμόρφωση του νομικού επαγγέλματος, που σθεναρά έως τώρα αντιστάθηκε στην αλλαγή, να εκκινήσει ακριβώς από το τον κλάδο δικαίου, που σχετίζεται αμεσότερα με τον επιχειρηματικό τομέα.
Αρχικά, αφενός μεν λόγω της έλλειψης οικονομικής σταθερότητας -σε εθνικό και υπερεθνικό επίπεδο- και αφετέρου, λόγω της αύξησης του αριθμού των ασκούντων των νομικό επάγγελμα (με την εισαγωγή των A.L.P.s), έχει παρατηρηθεί σταδιακή όξυνση των ανταγωνιστικών συνθηκών, αναδεικνύοντας την ανάγκη για αποτελεσματικότερη παροχή νομικών υπηρεσιών έναντι χαμηλότερου κόστους. Το οικονομικό κόστος, το οποίο κατά τα περασμένα χρόνια φαινόταν να παίζει μικρό μόνο ρόλο για την επιλογή του λήπτη των νομικών υπηρεσιών αποτελεί σήμερα καθοριστικό παράγοντα της απόφασής τους. Η αναδιάταξη αυτή των κριτηρίων, έχει αναγκάσει σήμερα τις νομικές εταιρείες να προβούν σε εσωτερικές αναμορφώσεις, προκειμένου να αντεπεξέλθουν στην επιβεβλημένη από την αγορά μείωση των αμοιβών τους και να μπορέσουν να επιβιώσουν. Οι αλλαγές εντοπίζονται στην ένταξη στο δυναμικό τους και νομικών, με μικρότερη εμπειρία. Δημιουργούνται έτσι δύο βαθμίδες, εντός τις εταιρείας, η πρώτη εκ των οποίων αποτελείται από ικανούς νομικούς, με μικρότερη εμπειρία αλλά εξειδίκευση και ικανότητες, οι οποίοι αναλαμβάνουν λιγότερο πολύπλοκες υποθέσεις και λαμβάνουν χαμηλότερες αποδοχές, ενώ στη δεύτερη εντάσσονται οι νομικοί με πολυετή εμπειρία, αναγνώριση και εξειδίκευση, οι οποίοι χειρίζονται τις πολύπλοκες υποθέσεις και απολαμβάνουν αυξημένων απολαβών. Πολλές φορές μάλιστα δημιουργείται στην εταιρεία και τρίτη βαθμίδα, η οποία απασχολείται με οργανωτικά καθήκοντα, τα οποία παρόλο που συνηθίζουν να εκτελούνται από νομικούς, δεν χρειάζονται νομικές γνώσεις ή υπόβαθρο.
Στο πλαίσιο της μείωσης του λειτουργικού τους κόστους, οι νομικές εταιρείες τα τελευταία χρόνια έχουν στραφεί και στην υιοθέτηση και εκμετάλλευση των δυνατοτήτων που τους παρέχει η τεχνολογία. Η δημιουργία ψηφιακών βάσεων δεδομένων και ηλεκτρονικών αρχείων τήρησης, η προσφάτως εισαχθείσα δυνατότητα υποβολής ηλεκτρονικών δηλώσεων ενώπιον Δημοσίων αρχών και άλλα εργαλεία που διαθέτουν ή πρόκειται να διαθέτουν οι νομικές εταιρείες στο εγγύς μέλλον, έχουν συντελέσει στην διευκόλυνση και επιτάχυνση του νομικού έργου και άρα τη μείωση του κόστους των νομικών υπηρεσιών. Οι αναμορφώσεις του νομικού επαγγέλματος που οφείλονται στην τεχνολογική εξέλιξη είναι συνεχείς και κινούνται με ταχύ ρυθμό. Η τεχνητή νοημοσύνη έχει καταφέρει να καταστήσει σε λίγα μόλις χρόνια τις απλές ψηφιακές βάσεις δεδομένων παρωχημένες. Κι ενώ έως σήμερα, ο νομικός έπρεπε να δρα σύμφωνα με τους κανόνες των ψηφιακών εργαλείων, προκειμένου να τα λειτουργήσει, έπρεπε δηλαδή να «σκέφτεται» όπως αυτά, τα εργαλεία της τεχνητής νοημοσύνης καταφέρουν να προσαρμοστούν στη σκέψη και τις ανάγκες του νομικού, με λιγότερο κόπο και κόστος γι’ αυτόν. Για παράδειγμα, η αναζήτηση μίας απόφασης σε ψηφιακή βάση νομολογίας είναι δυνατή με την πληκτρολόγηση μιας λέξης- κλειδιού ή ενός άρθρου νομοθετήματος ή άλλης ένδειξης. Η ψηφιακή βάση θα εμφανίσει στον νομικό όλες τις αποφάσεις που περιλαμβάνουν αυτήν την ένδειξη και ενδέχεται να ταιριάζουν στις ανάγκες του κι ο ρόλος τους τελειώνει εκεί. Είναι πλέον δουλειά του νομικού να καταλήξει ποια απόφαση από τις εμφανιζόμενες χρειάζεται. Ωστόσο, τα εργαλεία τεχνητής νοημοσύνης προχωρούν παραπέρα. Η βάση νομολογίας, που διαθέτει μηχανισμό Τ.Ν. δεν θα εμφανίσει τις ίδιες αποφάσεις, αλλά θα έχει καταφέρει να εντοπίσει, κατά τη ρύθμισή της, τις ανάγκες του χρήστη της και θα του παρουσιάσει όσες αποφάσεις ταιριάζουν, ανεξαρτήτως του εάν περιέχουν ή όχι την πληκτρολογημένη ένδειξη.
Εκτός όμως από την οργάνωση και τον τρόπο άσκησης του νομικού επαγγέλματος, ο εν εξελίξει ανασχηματισμός αφορά και στο ίδιο το περιεχόμενό του. Τις τελευταίες δεκαετίες έχει αρχίσει να γίνεται λόγος για κοινωνική ευθύνη των εταιρειών, για βέλτιστες πρακτικές και επιχειρησιακή ηθική. Οι έννοιες αυτές έχουν αναδείξει νέες υποχρεώσεις του νομικού, ιδιαίτερα δε όσων δραστηριοποιούνται στον κλάδο του δικαίου των εταιρειών. Καθήκον πλέον του νομικού συμβούλου μιας επιχείρησης δεν είναι μόνο να υποδεικνύει τα προβλεπόμενα από το νόμο. Αντιθέτως, θα πρέπει να έχει σφαιρική και πλήρη επίγνωση του κοινωνικού πλαισίου εντός του οποίου δραστηριοποιείται η επιχείρηση, προκειμένου να την προστατέψει από συνέπειες που θα έχει στη φήμη και την υπόστασή της μία πιθανή παραβίαση των αρχών της κοινωνικής της ευθύνης και των κοινωνικών δεσμεύσεων που έχει αναλάβει (π.χ. πράσινη πολιτική, σεβασμός εργαζομένων και πελατών, ανθρωπιστική δράση).
Το περιεχόμενο του νομικού επαγγέλματος έχει αλλάξει και σε ένα ακόμη σημείο. Λίγα χρόνια πριν το νομικό επάγγελμα ήταν συνυφασμένο με το επάγγελμα του εκπροσώπου ενώπιον των δικαστικών αρχών. Το βασικό δε καθήκον των νομικών ήταν η υπεράσπιση των εντολέων τους στις δικαστικές τους διαμάχες. Ήδη όμως κατά τα τελευταία χρόνια αρχίζει να παρατηρείται και στη χώρα μας μία στροφή προς διαφορετικούς τρόπους επίλυσης των διαφορών, η οποία είναι ήδη ευρέως διαδεδομένη σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Και στην περίπτωση αυτή, η αλλαγή γίνεται αισθητή κυρίως στο χώρο του επιχειρησιακού δικαίου, καθώς οι εταιρείες καταφεύγουν συχνά στους ως άνω εναλλακτικούς τρόπους επίλυσης των διαφορών τους (A.D.R. mechanisms), προκειμένου να αποφύγουν τα δύο βασικά μειονεκτήματα της δικαστικής διαμάχης: το αυξημένο κόστος και την αβεβαιότητα της έκβασης. Η αλλαγή αυτή έχει αντίκτυπο και στα κριτήρια αξιολόγησης των νομικών, οι οποίοι χρειάζεται πλέον να διακρίνονται από διαπραγματευτική ικανότητα, ικανότητα δημιουργίας αξίας.
Τα κριτήρια αυτά έχουν μεταβληθεί και υπό μίαν ακόμη έννοια. Οι τεχνολογικές εξελίξεις, που ήδη αναφέρθηκαν έχουν δημιουργήσει έναν νέο και συνεχώς αναπτυσσόμενο κλάδο δικαίου, που έχει να κάνει με το ρυθμιστικό τους πλαίσιο. Η ανάπτυξη, δε, της τεχνολογίας τα επόμενα χρόνια αναμένεται να είναι τόσο διευρυμένη, ώστε η γνώση της θα καταστεί επιτακτική για κάθε νομικό. Ενδεικτικώς αναφέρεται η τεχνολογία blockchain και τα επ’ αυτής στηριζόμενα smart contracts, τα οποία αν και σήμερα βρίσκονται σε πρώιμο – και ίσως πειραματικό – στάδιο, αναμένεται σύντομα να αντικαταστήσουν τον κλασικό τύπο συμβάσεων.
Συνοψίζοντας, από όσα εκτέθηκαν γίνεται κατανοητό ότι το νομικό επάγγελμα βρίσκεται στο στάδιο ενός πολύπλευρου και ουσιαστικού ανασχηματισμού. Ενεργούν εντός του κοινωνικού πλαισίου, είναι από η φύση του επιβεβλημένο να παρακολουθεί τις συνεχείς κοινωνικές εξελίξεις, προκειμένου να ασκεί το σκοπό του. Εν προκειμένω έχουν εγερθεί αμφιβολίες σχετικά με τον κίνδυνο που το επάγγελμα διατρέχει, την απειλή του από την αναμόρφωση αυτή και την ανάγκη επιβίωσης του. Οι αμφιβολίες όμως αυτές εκφράζονται χρόνια τώρα, ενώπιον κάθε μεγάλης αλλαγής και το νομικό επάγγελμα συνεχίζει να επιβιώνει, όπως θα συμβεί και τώρα. Επαφίεται πλέον στους νομικούς να προσαρμοστούν στις νέες αναγκαιότητες, προκειμένου να το βοηθήσουν να συνεχίσει να ανθίζει.
Πηγές
- Ben W. Heineman’s, The Inside Counsel Revolution, 2016
- Γεώργιος Καρύδης, Ευρωπαϊκό Δίκαιο Συναλλαγών, Νομική Βιβλιοθήκη, 2012
- Nathan Fulmer, Exploring the Legal Issues of Blockchain Applications, Ιανουάριος 2019, Akron Law Review, The University of Akron
- Tom Lyons, Ludovic Courcelas, and Ken Timsit, Report: The Legal and Regulatory Framework of Blockchains and Smart Contracts, 15.10.2019, Consensys
- Aleksandra Nowicka, The future of the legal profession, 31.05.2020, εκδοθέν στο www.fromlawyerslife.com.
- Michael A. Cardozo, The future of the legal profession: the New York city corporation counsel’s perspective on the challenges and opportunities ahead, Hofstra Law Review, vol 39:795.2011
- Podcast: Dr. Larry Richard on the Legal Industry’s “Stress of Change”, Part 1, Thomson Reuters Institute, 18.07.2016
- Clayton M. Christensen, Dina Wang, and Derek van Bever, Consulting on the Cusp of Disruption, Harvard Business Review, Οκτώβριος 2013
- Patrick Johnson, Top Ten Metrics That Your Legal Department Should Be Tracking, Association of Corporate Counsel, 04.03.2013
