Του Γιώργου Κυριακού,
Ο μερκαντιλισμός (από το αγγλικό merchant=έμπορος) ή εμποροκρατία είναι το οικονομικό ρεύμα που κυριάρχησε στον ευρωπαϊκό χώρο τον 16ο, 17ο και το μεγαλύτερο μέρος του 18ου αιώνα. Αν και δεν αποτελεί ένα θεωρητικό σύστημα με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά και ξεκάθαρη αίσθηση των μελών του ότι ανήκουν σε αυτό, ο Adam Smith χρησιμοποίησε τον όρο, για να μιλήσει για τον κοινό παρονομαστή των αντιλήψεων των οικονομολόγων της εποχής.
Από το βασικό ρεύμα, συχνά γίνεται ξεχωριστός λόγος για τους μπουλιονιστές, που ανήκουν περίπου στο πρώτο μισό της περιόδου που σημειώθηκε. Οι μπουλιονιστές εργάζονταν στα πλαίσια της «οικιακής οικονομίας» και για λογαριασμό κατά βάση του εκάστοτε ηγεμόνα, ασχολούνταν με τις υποθέσεις του θησαυροφυλακίου, επιφορτισμένοι με το έργο να μεγιστοποιούν τον πλούτο που συσσωρευόταν σε αυτό. Θεωρούσαν πως το χρήμα ήταν η μοναδική πηγή πλούτου και δεν είχαν το «μικρόβιο» του να επενδύουν τα χρήματα σε παραγωγικές δραστηριότητες, για να μεγεθύνουν την περιουσία που διαχειρίζονταν. Άλλωστε, για ποιες παραγωγικές δραστηριότητες να μιλήσουμε, αφού δεν υπήρχε καν εργοστάσιο ακόμη; Δεν επένδυαν, λοιπόν, και προσπαθούσαν να αποτρέψουν με κάθε τρόπο την εκροή πολυτίμων μετάλλων από τη χώρα, κάτι που πίστευαν οτι θα έβλαπτε το κύρος της και την παρουσία της μεταξύ των υπολοίπων χωρών.
Εκείνο που διαχωρίζει τους μπουλιονιστές από τους υπόλοιπους μερκαντιλιστές, είναι οι διαφορετικές πρακτικές που χρησιμοποιούσαν, οι οποίες σήμερα ίσως μας ξαφνιάζουν. Ως παράδειγμα αναφέρεται η απαγόρευση, ακόμη και με τη χρήση ωμής βίας, της εξόδου πολυτίμων μετάλλων προς το εξωτερικό ή η παρότρυνση προς τις εγχώριες βιοτεχνικές κυρίως επιχειρήσεις να πληρώνουν τις εισαγωγές -λόγου χάρη, τις πρώτες ύλες που χρησιμοποιούσαν στην παραγωγική διαδικασία- με αγαθά, αντί για χρήμα, για να μένει ο πλούτος (=χρήμα) στη χώρα.
Βέβαια, και οι μεκραντιλιστές του δευτέρου μισού της περιόδου 1500 έως τα τέλη του 1700, δεν ήταν υπέρμαχοι των εξαγωγών πολυτίμων μετάλλων από τη χώρα τους, ωστόσο, η μέθοδός τους ήταν πιο ήπια και ερχόταν μέσα από νομισματικές και δημογραφικές θεωρίες. Οι μερκαντιλιστές αυτής της «πάστας» ήταν γνωστοί για την θεωρία τους περί εμπορικού ισοζυγίου και επιθυμία τους ήταν να διατηρείται το τελευταίο σε θετικά επίπεδα. Δηλαδή τα αγαθά που εξάγονται να είναι περισσότερα από εκείνα που εισάγονται. Άρα, τα χρήματα που έρχονται στη χώρα ως πληρωμές των αγαθών που εξάγονται να είναι περισσότερα από εκείνα που φεύγουν ως πληρωμές των αγαθών που εισάγονται. Εν ολίγοις, ο πλούτος που έρχεται να είναι περισσότερος από εκείνον που φεύγει.
Οι περισσότεροι εμποροκράτες βλέπουν ότι το θετικό εμπορικό ισοζύγιο αυξάνει την ποσότητα των πολυτίμων μετάλλων, και κατά συνέπεια αυξάνει την κυκλοφορία χρήματος, που τελικά οδηγεί στην άνοδο του γενικού επιπέδου των τιμών (ποσοτική θεωρία χρήματος) που συνεπάγεται και την αύξηση των κερδών τους.
Στο σημείο αυτό έρχεται, ο David Hume, φιλόσοφος του διαφωτισμού και οικονομολόγος, να ασκήσει την κριτική του, λέγοντας, πως η πορεία δεν σταματάει απλώς στην αύξηση των τιμών που αναφέραμε παραπάνω. Μίλησε για μια διαδικασία σωρευτικών αλλαγών που καταλήγουν σε μια αντίφαση της μερκαντιλιστικής σκέψης. Ουσιαστικά, υποστήριξε την ποσοτική θεωρία του χρήματος, αλλά πρόσθεσε πως οι αυξημένες τιμές θα μειώσουν την ανταγωνιστικότητα των εγχώριων προϊόντων, εφόσον θα καταστούν ακριβότερα σε σχέση με τα ξένα. Αυτό θα μειώσει τις εγχώριες εξαγωγές σε σχέση με τις εισαγωγές, οπότε το πλεόνασμα στο εμπορικό ισοζύγιο σταδιακά θα υποχωρεί.
Από την αντίθετη όψη του νομίσματος, σε μια χώρα με αρνητικό εξαρχής εμπορικό ισοζύγιο, οι τιμές θα μειωθούν μεν, βάσει της ποσοτικής θεωρίας του χρήματος, ωστόσο τα εγχώρια προϊόντα θα καταστούν ανταγωνιστικότερα, με αποτέλεσμα το εμπορικό έλλειμμα σταδιακά να υποχωρεί, έως ότου να εξαλειφθεί πλήρως.
Η δυναμική αυτή αντίφαση στην ιστορία της οικονομικής σκέψης αναφέρεται ως «εμποροκρατικό δίλλημα», εφόσον δείχνει πως η ύπαρξη πλεονασμάτων, θα οδηγήσει σταδιακά σε απώλεια των πλεονασμάτων και πως η ύπαρξη ελλειμμάτων, στην εκμηδένισή τους. Είναι ένα παιχνίδι συνολικού αποτελέσματος ίσο με το μηδέν μακροχρόνια.
Ο μερκαντιλισμός προωθούσε τα συμφέροντα της εμπορικής τάξης σε μια εποχή που το συμφέρον της είχε ταυτιστεί με εκείνο ολόκληρου του έθνους. Μπορεί να δέχτηκε δριμεία κριτική για μια σειρά από ζητήματα, όπως ο υπέρμετρος κρατικός παρεμβατισμός που προωθούσε. Κριτική είτε από κλασικούς είτε από τον Μαρξ και τους μαρξιστές, όμως μπορούμε να διατυπώσουμε χωρίς να διαπράττουμε σφάλμα, πως στους κόλπους αυτού του ρεύματος σκέψης, οφείλεται η ίδια η ύπαρξη της «Πολιτικής οικονομίας». Αυτής που έθεσε ο Σμιθ, ο Ρικάρντο και ο Μιλ, που με τη σειρά της ήταν εκείνη που πάνω της στηρίχτηκε ολόκληρη η κριτική ανάλυση του Μαρξ και των συνεχιστών του.
Μην ξεχνάμε, πως μέχρι σήμερα, κανένα οικονομικό σύστημα που να είχε εφαρμογή δεν υπήρξε, χωρίς να παλέψει με τους δικούς του «δαίμονες». Όπως επισημαίνουν οι Screpanti και Zamagni, στην πορεία της οικονομικής σκέψης οι οικονομικές θεωρίες αλληλοπλέκονται και σίγουρα το γεγονός πως μια από αυτές βρίσκεται στο προσκήνιο σήμερα ή αύριο, δεν σημαίνει πως είναι η καλύτερη, η δικαιότερη και η πιο αποτελεσματική.
Αναζητούμε θεωρίες τέτοιες, που να έχουν στο κέντρο τους τον άνθρωπο. Οικονομικές θεωρίες και συστήματα που η εκμετάλλευση του ενός από τον άλλον και η χειραγώγηση να μην έχουν θέση.
Ενδεικτικές πηγές
- Ernesto Screpanti, Stefano Zamani: «Η Ιστορία της Οικονομικής Σκέψης», εκδόσεις Τυπωθήτω με επιμέλεια του Νίκου Θεοχαράκη, Αθήνα 2004.
