Του Γιώργου Κοσματόπουλου,
Είναι γεγονός ότι σε περιόδους κρίσης ερεθίζονται και αναδύονται ταπεινά ένστικτα που ενυπάρχουν στον χαρακτήρα του κάθε ατόμου και γενικότερα του κοινωνικού συνόλου. Το ένστικτο της αυτοσυντήρησης οξύνεται ενώπιων του μεγάλου κινδύνου. Αυτή η αντίδραση είναι καταρχάς απολύτως υγιής. Αναλόγως, όμως, της περιρρέουσας ατμόσφαιρας και των μηνυμάτων των οποίων γίνεται δέκτης ο άνθρωπος, το ένστικτο αυτό δύναται να εξελιχθεί σε μανία καταδίωξης και να οδηγήσει στη στοχοποίηση και στον στιγματισμό συνανθρώπων του, προκειμένου ν’ απαλυνθεί το αίσθημα της ανασφάλειας που τον κατατρέχει. Πολλές φορές, αυτή η πεποίθηση λειτουργεί σωρευτικά με υφιστάμενες αντιπάθειες και προκαταλήψεις έναντι ενός ατόμου ή μιας κοινωνικής ομάδας κι, όταν το φαινόμενο αυτό αποκτήσει μαζικά χαρακτηριστικά, οδηγεί σε αγελαίες συμπεριφορές κοινωνικού κανιβαλισμού.
Εν προκειμένω, η πανδημία του κορωνοϊού αποτελεί μία περίπτωση τέτοιας κρίσης που θέτει εν κινήσει τον συγκεκριμένο ψυχολογικό μηχανισμό. Πρόκειται για το κατεξοχήν εύφορο έδαφος ανάπτυξης ακραίας ανασφάλειας ως εκτροπής της λελογισμένης ανασφάλειας – απόρροια του ενστίκτου αυτοσυντήρησης, στην παρούσα συνθήκη δε, ο όγκος και κυρίως η ποιότητα των πληροφοριών, με τις οποίες βομβαρδίζεται καθημερινά ο μέσος πολίτης, λειτουργούν ως καύσιμη ύλη που επιτρέπει στο ανωτέρω συναίσθημα να γιγαντώνεται: Κυβέρνηση, επιστήμονες και ΜΜΕ, απευθύνονται στο κοινό με εκφράσεις και πράξεις που προκαλούν σύγχυση, δυσφορία κι εμπεδώνουν ένα σκηνικό τρομοκρατίας. Ο πολίτης φοβάται για τη ζωή και την υγεία του ιδίου και των προσφιλών του προσώπων, αγχώνεται για την οικονομική του κατάσταση κι όλα τούτα εντός ακραίων περιορισμών και αναστολής θεμελιωδών δημοκρατικών δικαιωμάτων του. Στο πλαίσιο της αυτοπροστασίας, της μέριμνας για τους δικούς του ανθρώπους και της αναζήτησης διεξόδου από τη σημερινή καταπιεστική πραγματικότητα είναι έτοιμος ν’ αναζητήσει ενόχους, φανερούς ή κεκαλυμμένους εχθρούς.
Στην παρούσα συγκυρία, οι αντιδράσεις έναντι θεσμικών παραγόντων είναι μάλλον ελάχιστες και τούτο, διότι η κρίση δεν έχει ενσκήψει μόνο στην Ελλάδα, αλλά ταλανίζει το σύνολο της Υφηλίου. Βάσει στοιχείων, άλλωστε, η χώρα μας βρίσκεται σε καλύτερη κατάσταση από πολλές άλλες χώρες. Αν συνυπολογιστούν η απουσία αξιόπιστης κι εκ θεμελίου αντίθετης πολιτικής πρότασης, καθώς και η εγγενής τάση του εκλογικού σώματος να συσπειρώνεται πέριξ της ηγεσίας του σε τοιούτου είδους συνθήκες, είναι εύλογη η απουσία ακραίων και μαζικών αντιδράσεων έναντι κυβέρνησης κι επιστημονικής κοινότητας, προς ώρας τουλάχιστον.
Δεν ισχύει, όμως, το ίδιο και για τις διαπροσωπικές σχέσεις των στην κοινωνική βάση της χώρας. Πάρα πολλοί συνάνθρωποί μας, τελώντας, υπό το κράτος του πανικού, εγκλωβισμένοι στον κυκεώνα της παραπληροφόρησης, αλλά και λειτουργώντας βάσει ιδιοτελών συμφερόντων ορισμένες φορές, θέτουν στο στόχαστρο και παραδίδουν βορά στην κατακραυγή του πλήθους άλλους ανθρώπους, εκλαμβάνοντας τη συμπεριφορά και όχι την ίδια την παρουσία τους ως απειλή για την υγεία, τη ζωή και την ευημερία τους.
Το κουτσομπολιό και η συνωμοσιολογία κυριαρχούν. Όποιος αρνείται να ζήσει στη γυάλα και διατηρεί στοιχειώδη επαφή με την πραγματικότητα γνωρίζει περιστατικά που χαρακτηρίζουν μια σεσηπυία κοινωνία. Δεν τολμά κάποιος να βήξει ή να φτερνιστεί εντός ενός supermarket χωρίς να εισπράξει τα επιτιμητικά βλέμματα άλλων πελατών, οι οποίοι σπεύδουν ν’ απομακρυνθούν γρήγορα από κοντά του. Πολλάκις έχουν παρατηρηθεί περιστατικά προπηλακισμών για μία φυσική λειτουργία του ανθρωπίνου οργανισμού, η οποία μπορεί να οφείλεται σε πλήθος άλλων αιτιών πλην της νόσου του κορωνοϊού. Σε κάποιο σχολείο, όπου εκπαιδευτικός έλειψε, λόγω άσχετου με την πανδημία προσωπικού ζητήματος, σε χρόνο μηδέν διαδόθηκε η φήμη ότι πάσχει από κορωνοιό με έντρομους γονείς να κατασκευάζουν σενάρια. Ακόμη, άρτι αφιχθέντες από βαλκανικές χώρες και παρά το γεγονός ότι τήρησαν όλα τα προβλεπόμενα εκ των υγειονομικών πρωτοκόλλων, αντιμετωπίζονται εν είδει εγκληματιών, με παγιωμένες ρατσιστικές αντιλήψεις να εντείνουν την τοξικότητα του κλίματος που έχει ήδη διαμορφωθεί. Εργαζόμενοι κι επιχειρηματίες του χώρου της εστίασης βίωσαν το καλοκαίρι τον απόλυτο εφιάλτη με την υπόνοια και μόνο ότι κάποιος από το προσωπικό του καταστήματος μπορεί ν’ αποτελεί κρούσμα. Μια απλή αδιαθεσία σερβιτόρου, λόγω της πολύωρης εργασίας στον ήλιο ή ένα κρύωμα άλλου εργαζομένου που ιδρωμένος βρέθηκε κοντά σε κλιματιστικό ήταν ικανές συνθήκες για να σημάνουν συναγερμό. Αναζητούνταν τρόποι απόκρυψης του περιστατικού και μυστικής εξέτασης από ιδιώτες γιατρούς και μικροβιολόγους προκειμένου ν’ αποτραπεί η διασπορά της παραμικρής φήμης που θα μπορούσε να οδηγήσει στην ακραία δυσφήμιση της επιχείρησης και στην οικονομική της καταστροφή.
Αυτά τα περιστατικά είναι απότοκα του ιδιότυπου κοινωνικού αυτοματισμού που επικράτησε με την ενοχοποίηση από πλευράς κυβέρνησης και ΜΜΕ, συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων, στις οποίες χρεώνονται οι δυσάρεστες εξελίξεις που κατά καιρούς προκύπτουν. Πυροδοτείται δε, από την εικόνα Βαβέλ που παρουσιάζει η επιτροπή των εμπειρογνωμόνων του Υπουργεία Υγείας, με αλληλοσυγκρουόμενες δημόσιες τοποθετήσεις μελών της.
Είναι πασιφανές ότι αν η επιτυχία του σχεδίου ανάσχεσης της πανδημίας προϋποθέτει τη διάρρηξη της κοινωνικής συνοχής, τότε απλούστατα δεν υπάρχει σχέδιο. Διότι ένα ρεαλιστικό σχέδιο περιλαμβάνει όχι μόνο τις παρούσες συνθήκες, αλλά, επίσης, συνυπολογίζει το παρελθόν και το μέλλον. Η Ελλάδα υπήρχε πριν την πανδημία και θα υπάρχει και μετά το τέλος της. Το ζήτημα είναι πώς θα είναι αυτή η χώρα και η κοινωνία της. Τα διαλυτικά φαινόμενα είναι πολλά και δεν μπορούν οι αρμόδιοι να συνεχίζουν να τα παραβλέπουν. Μια κοινωνία, τα μέλη της, τα οποία είναι έτοιμα ν’ αλληλοσπαραχθούν, σίγουρα δεν είναι υγιής, ακόμη κι αν δεν έχει κορωνοϊό.
