Της Κωνσταντίνας Καλλέργη,
Από τα λίγα καλά της πανδημίας είναι το «άνοιγμα» της θεατρικής σκηνής σε μεγαλύτερο κοινό από αυτό που μπορούσε να προσεγγίσει νωρίτερα. Μέσα από το διαδίκτυο και τις streaming πλατφόρμες το θέατρο μας έχει επανασυστηθεί κι έχει γίνει κομμάτι της «νέας» πραγματικότητας. Ίσως αυτή η νέα μορφή επαφής με τη θεατρική τέχνη να μας στερεί το σύγχρονο της αλληλεπίδρασης με τα έργα, τους συντελεστές και τους φυσικούς χώρους του θεάτρου, παρέχει όμως και τη δυνατότητα της αναδρομής, της θέασης έργων και παραστάσεων από παλαιότερες σεζόν μέσα στα νέα πλαίσια της θεατρικής δραστηριότητας.
Ένα από αυτά τα έργα είναι η παράσταση «Για την Ελένη», που οι θεατές είχαν την ευκαιρία να απολαύσουν από τις 12 ως τις 14 Φεβρουαρίου. Σε κείμενο και σκηνοθεσία του Μάνου Καρατζογιάννη και με πρωταγωνίστρια τη Μαρία Κίτσου, η παράσταση ανέβηκε για πρώτη φορά στην πειραματική σκηνή του Εθνικού Θεάτρου το 2016, ενώ αργότερα παίχτηκε στα θέατρα Tempus Verum (2016) και Σταθμός (2018).
Μέσα από αυτό τον μονόλογο και τη συναισθηματικά φορτισμένη ερμηνεία της Μαρίας Κίτσου έχουμε την ευκαιρία να γνωρίσουμε την άλλοτε μεγάλη πρωταγωνίστρια του θεάτρου Ελένη Παπαδάκη και να έρθουμε σε επαφή με την καλλιτεχνική της πορεία, αλλά και τον θάνατό της, το 1944, στα Δεκεμβριανά.
Γεννημένη στην Αθήνα από εύπορη οικογένεια, η Ελένη Παπαδάκη έλαβε υψηλή μόρφωση κι έκανε σπουδές φιλολογίας, ενώ μιλούσε τέσσερις γλώσσες και ταυτόχρονα είχε τελειοποιήσει τα αρχαία ελληνικά της για να μπορεί να μελετά τα κείμενα των τραγικών από το πρωτότυπο. Από μικρή ηλικία είχε εκφράσει την αγάπη της για το θέατρο και τη δραματική τέχνη και στα 17 της εμφανίστηκε για πρώτη φορά στο θέατρο, παίζοντας στην παράσταση του Luigi Pirandello «Έξι πρόσωπα ζητούν συγγραφέα» στο Θέατρο Τέχνης του Σπύρου Μελά.
Στα πρώτα κιόλας χρόνια της πορείας της συνεργάστηκε με μεγάλα ονόματα του Ελληνικού θεάτρου και της τότε σκηνής, όπως η Κοτοπούλη, ο Βεάκης, ο Παππάς, ο Δενδραμής, ο Γαβριηλίδης και η Κυβέλη, ενώ ερμήνευσε «μεγάλους» και σπουδαίους ρόλους τόσο από το κλασικό όσο κι από το σύγχρονο ρεπερτόριο, διαπρέποντας σε κάθε έναν. Το 1931 έφτιαξε το δικό της θίασο με τον οποίο πραγματοποίησε παραστάσεις στο εξωτερικό κι αργότερα έπαιξε σε μια βωβή ταινία (τη μοναδική στην καριέρα της). Από το 1932 κι ως το τέλος της ζωής της, ήταν πρωταγωνίστρια του Εθνικού Θεάτρου, λαμβάνοντας πάντα διθυραμβικές κριτικές για τις ερμηνείες της.
Η τελευταία ερμηνεία της Παπαδάκη ήταν στον ρόλο της Εκάβης, στην ομώνυμη τραγωδία του Ευριπίδη, στο Εθνικό Θέατρο, για την οποία αποθεώθηκε από το κοινό κι έλαβε εξαιρετικές κριτικές, παρά τις προσπάθειες των συναδέλφων της -και συγκεκριμένα της Ασπασίας Παπαθανασίου και της Αλέκας Παΐζη- να τη σαμποτάρουν, παριστάνοντας πως λιποθυμούν στο σημείο του μονολόγου της.
Μετά την Κατοχή και κατά την περίοδο του Εμφυλίου, σε μια Ελλάδα που επιχειρούσε απεγνωσμένα να ανασυσταθεί και να αναδομηθεί, η Παπαδάκη κατηγορήθηκε για προδοσία. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με όσα γράφει ο Μ. Ελευθερίου στο «Ποιείν», τον Οκτώβριο του 1944, το Σωματείο Ελλήνων Ηθοποιών σε συνέλευσή του υπό την προεδρία του Α. Βεάκη και με την υπόλοιπη επιτροπή να αποτελείται από τους Θ. Μορίδη, Σ. Πατρίκιο, Χ. Τσαγανέα και Π. Καραβουσάνο προχώρησε στη διαγραφή δεκατεσσάρων συναδέλφων τους -μεταξύ των οποίων και η Παπαδάκη- από το σωματείο ώστε να μην μπορούν να ξαναπαίξουν στο Εθνικό Θέατρο με την κατηγορία της αντεθνικής και αντισυναδελφικής συμπεριφοράς, χωρίς όμως να γίνεται αναφορά σε λεπτομέρειες.
Η Παπαδάκη ουσιαστικά κατηγορήθηκε για οριζόντιο δωσιλογισμό, εξαιτίας της προσωπικής της σχέσης με τον κατοχικό πρωθυπουργό Ι. Ράλλη. Αγνοώντας το γεγονός πως οι δυο τους ήταν οικογενειακοί φίλοι ήδη από τα προπολεμικά χρόνια, οι εφημερίδες της εποχής, ενώ άλλοτε την είχαν χαρακτηρίσει ως ομοφυλόφιλη -λόγω της στενής σχέσης της με τη φίλη της, δημοσιογράφο, Α. Καραβία- άφηναν να εννοηθεί πως ήταν ερωμένη του Ράλλη. Παρά τα λεγόμενά της, κατά την ανάκρισή της, αλλά κι επιστολές που είχε, οι οποίες απεδείκνυαν πως είχε μεσολαβήσει στον Ράλλη για την απελευθέρωση ορισμένων ανθρώπων ή τη διάσωσή τους από εκτέλεση -πράξη που δεν θα μπορούσε να χαρακτηριστεί προδοτική ή αντεθνική- η ίδια δεν κατάφερε να εξασφαλίσει τη δική της σωτηρία.
Στις 21 Δεκεμβρίου του 1944, η Ελένη Παπαδάκη συνελήφθη από τη Λαϊκή Επιτροπή του ΕΑΜ, ενώ βρισκόταν στο σπίτι του φίλου της, επίσης ηθοποιού, Δημήτρη Μυράτ. Παρά την εντύπωση που είχε η ίδια πως θα της δινόταν η ευκαιρία να δικαστεί και να προσκομίσει στη δικαιοσύνη όσα στοιχεία διέθετε για την αθωότητά της, μετά την ανάκρισή της από τον Καπετάν Ορέστη, καταδικάστηκε σε θάνατο το ίδιο βράδυ από τον ΕΛΑΣ.
Μεταφέρθηκε στο Γαλάτσι, στα διυλιστήρια της ΟΥΛΕΝ, όπου κι εκτελέστηκε με δυο σφαίρες στο κεφάλι. Η οικογένειά της την αναζητούσε, μέχρι να ανακαλυφθεί το πτώμα της έναν μήνα μετά. Οι δολοφόνοι της δικάστηκαν και καταδικάστηκαν κάποια χρόνια αργότερα κι ο φυσικός αυτουργός, Βλάσσης Μακαρωνάς, εκτελέστηκε.
Η περίπτωση της Παπαδάκη βγήκε ξανά στο φως, όταν το 2019 ο τότε καλλιτεχνικός διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου αποφάσισε να δώσει το όνομά της σε μια θεατρική σκηνή του θεάτρου Rex· απόφαση η οποία προκάλεσε την αντίδραση του ΣΕΗ και την αναστάτωση της κοινής γνώμης και λειτουργών του δημοσίου λόγου, που δεν άργησαν να ξεκινήσουν διάλογο και να προβούν σε πολιτικές αντιπαραθέσεις.
Στην παράσταση «Για την Ελένη» η Μαρία Κίτσου ερμηνεύει τον ρόλο της με πίστη στον χαρακτήρα και την προσωπικότητα της Παπαδάκη σαν να κουβαλά το δικό της παρελθόν, τη δική της ιστορία και τη δική της δόξα. Μια ερμηνεία με συναισθήματα που εναλλάσσονται από την ψυχραιμία στο πάθος, την αγωνία και τον φόβο, καθώς παρακολουθούμε τις τελευταίες ώρες της ηρωίδας από τη σύλληψη ως τον θάνατό της. Μέσα σε αυτές τις ώρες, η ίδια επιδίδεται στην εξιστόρηση γεγονότων που πιστεύει πως θα τεκμηριώσουν την αθωότητά της, ενώ μέσα στις αναδρομές της συνεπαίρνεται συχνά από το αίσθημα που της δημιουργούν στιγμές δόξας της καριέρας της, στιγμές που θυμάται αγαπημένα της πρόσωπα ή που αφηγείται περιστατικά τα οποία μαρτυρούν πώς έφτασε στη θέση που βρίσκεται.
Ο συνδυασμός της αφήγησης, η οποία ακολουθεί τη ροή της ανάκρισης, με εμβόλιμες στιγμές από το παρελθόν της πρωταγωνίστριας -καλλιτεχνικό και προσωπικό- κι ο τρόπος που εναλλάσσονται, ερμηνευόμενες από έναν και μόνο άνθρωπο, τραβούν την προσοχή του θεατή και διατηρούν αμείωτο το ενδιαφέρον για τη γυναίκα που βλέπει μπροστά του, της οποίας το όνομα πληροφορείται πολύ αργότερα. Ένα έργο που μέσα από τα λόγια και την ερμηνεία ενός μόνο προσώπου καταφέρνει να δώσει μια αρκετά σαφή εικόνα για την Ελλάδα του εμφυλίου και το σχεδόν ανθρωποφαγικό κλίμα που επικρατούσε. Μια κατάσταση που δεν έμεινε έξω από κανέναν χώρο, κανένα σπίτι και σημάδεψε τις ζωές των ανθρώπων, αλλά και την ίδια την ελληνική ιστορία.
Για κάποιους η Ελένη Παπαδάκη ήταν ένα θύμα πολιτικής και καλλιτεχνικής σκευωρίας, ενώ για άλλους ο φθόνος των συνεργατών της είναι η βασικότερη αιτία που οδήγησε στον θάνατό της… Κατά τα λόγια του Α. Σολωμού, «η αρρώστια μιας εποχής και η παραφροσύνη μιας φυλής» αποτελούν το πλαίσιο της εκτέλεσής της, η οποία παραμένει ένα αμφιλεγόμενο ζήτημα κι ένα πεδίο αντιπαράθεσης ως και σήμερα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΕΝΗ – Σταθμός Θέατρο (stathmostheatro.gr)
- Η παράσταση «Για την Ελένη» σέβεται και τιμά τη μνήμη της Ελένης Παπαδάκη | clickatlife
- Ελένη Παπαδάκη – Βιογραφία – Σαν Σήμερα .gr (sansimera.gr)
- Η εκτέλεση της ηθοποιού Ελένης Παπαδάκη στα Δεκεμβριανά. Η διαγραφή της από το Σωματείο Ελλήνων ηθοποιών και η δίκη των δολοφόνων της. Βίντεο με μαρτυρίες – ΜΗΧΑΝΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ (mixanitouxronou.gr)
- Ο Μάνος Ελευθερίου γράφει για τη δολοφονία της Ελένης Παπαδάκη (Αποκλειστική Α΄δημοσίευση) – Ποιείν (poiein.gr)
