Της Χαράς Αναστασιάδου,
Ως γνωστόν, οι διατάξεις τελευταίας βουλήσεως (διαθήκες) παρουσιάζουν μεγάλη βαρύτητα, αφού καθορίζουν ποια θα είναι η τύχη και πώς θα διανεμηθεί η περιουσία του διαθέτη. Οι διαθήκες συντάσσονται βάσει όσων επιθυμούσε ο διαθέτης, δηλαδή δίνεται μεγάλη βαρύτητα στην επιλογή που έκανε. Με άλλα λόγια, ισχύει η γνωστή αρχή του διατιθέναι. Βέβαια, σε πολλές περιπτώσεις, λόγω του ότι επέρχεται αιφνίδιος θάνατος, δεν συντάσσονται διαθήκες και γεννώνται αμφιβολίες για το πώς θα διανεμηθούν τα κρίσιμα περιουσιακά στοιχεία. Στις περιπτώσεις αυτές, χωρεί εξ αδιαθέτου διαδοχή, κληρονομούν δηλαδή τα πρόσωπα που συνδέονται με τον κληρονομούμενο, επειδή το επέλεξε ο νόμος. Στο πλαίσιο αυτό, εντάσσεται και η περίπτωση της νόμιμης μοίρας, ως αναγκαστική διαδοχή για εξασφάλιση και προστασία οικογένειας. Όμως, η τελευταία περίπτωση είναι κάτι πολύ στενότερο από την εξ αδιαθέτου διαδοχή, αφού αφορά μόνο τους κατιόντες, τον/τη σύζυγο και τους γονείς του θανόντος.
Η νομοθετική πρόβλεψη της νόμιμης μοίρας βρίσκεται στα άρθρα 1825 και επόμενα του Αστικού Κώδικα. Δίνεται προτεραιότητα στο ποιοι είναι οι νόμιμοι μεριδούχοι και στη συνέχεια προσδιορίζεται το ποσοστό εκάστου (1/2 της εξ αδιαθέτου διαδοχής), πώς γίνεται ο υπολογισμός της με βάση τα δύο συστήματα που ισχύουν, τα οποία θα αναλυθούν παρακάτω. Επιπλέον κρίσιμο είναι το άρθρο 1929 του Αστικού Κώδικα, που ορίζει ότι κάθε τι που περιορίζει τη νόμιμη μοίρα είναι άκυρο, επομένως δεν δεσμεύει και αυτός που θίγεται μπορεί να ζητήσει προστασία με συμπλήρωση του ποσού που δικαιούται ή με απόκτηση κάποιου δικαιώματος, δυνάμει του άρθρου 1927. Πάντως, για τη φύση του δικαιώματος της νόμιμης μοίρας δεν χωρούν αμφιβολίες, καθώς ο νομοθέτης το πρόβλεψε στο τρίτο εδάφιο, ορίζοντας ότι: «ο μεριδούχος κατά το ποσοστό αυτού μετέχει ως κληρονόμος». Έτσι, επέρχονται και όλες οι συνέπειες από τον χαρακτηρισμό αυτό, δηλαδή είναι άμεσος διάδοχος του θανόντος, ενέχεται για τα χρέη, επέρχεται επαγωγή με βάση τον χρόνο θανάτου του κληρονομουμένου και νοείται αποδοχή ή αποποίηση. Οι σχετικές προϋποθέσεις είναι: α) ύπαρξη διαθήκης, β) ύπαρξη μεριδούχου (δηλαδή να έχουν γεννηθεί και να βρίσκονται εν ζωή), γ) μη κατάλειψη της νόμιμης μοίρας στα πρόσωπα που μας ενδιαφέρουν (Δηλαδή ο διαθέτης δεν άφησε τίποτα στον νόμιμο μεριδούχο ή του άφησε ένα μέρος, το οποίο υπολείπεται από αυτό που δικαιούται με βάση την νόμιμη μοίρα).
Για να καταστεί σαφέστερη η έννοια της νόμιμης μοίρας, θα ήταν χρήσιμο να αναφερθεί ένα παράδειγμα. Έστω, ότι ο Κ, κατά τον χρόνο θανάτου του, είχε μόνο 3 τέκνα εν ζωή, από τα οποία εξασφάλισε μόνο τα δύο με διάταξη της διαθήκης. Αν υποτεθεί ότι η συνολική περιουσία ήταν 180 χιλιάδες ευρώ, η οποία διανεμήθηκε κατά ίσα μέρη (90 χιλιάδες ο καθένας). Το τρίτο τέκνο δεν είχε καθόλου συμμετοχή στην περιουσία, επομένως θίγεται η νόμιμη μοίρα του. Το εξ αδιαθέτου μερίδιό του θα ήταν 1/3, αφού υπάρχουν αλλά δύο τέκνα, όμως η νόμιμη μοίρα είναι το μισό της εξ αδιαθέτου διαδοχής [(⅓)÷2=⅙]. Άρα, το τρίτο τέκνο δικαιούται 180 χιλιάδες÷6 = 30 χιλιάδες ευρώ, τα οποία μπορεί να αξιώσει από τα δύο αδέρφια του, καθώς περιορίζεται η νόμιμη μοίρα του με βάση τα άρθρα 1827 και 1829 ΑΚ.
Έχοντας πει αυτά, αξίζει να γίνει εκτενέστερη ανάλυση στο πώς γίνεται ο ακριβής υπολογισμός του μέρους που θα λάβει ο μεριδούχος. Η σχετική νομοθετική ρύθμιση βρίσκεται στο άρθρο 1831 και 1833 ΑΚ. Με βάση το πρώτο άρθρο, και ειδικότερα το πρώτο εδάφιο, υπάρχει ο πραγματικός υπολογισμός, ο οποίος συνίσταται στο σύνολο της περιουσίας, αφού αφαιρεθούν από αυτή τα χρέη και τα έξοδα κηδείας. Όμως, πέρα από αυτόν, υπάρχει και ο πλασματικός υπολογισμός, δηλαδή προσθέτουμε την περιουσία που υπήρχε όταν αυτή δημιουργήθηκε και επιπρόσθετα τις δωρεές σε τρίτα πρόσωπα, συν τις τυχόν γονικές παροχές που έλαβαν χώρα (1831 εδάφιο β’). Αυτά τα δύο συστήματα χρησιμοποιούνται, ώστε να ανευρεθει γενικά και αφηρημένα τι θα διανεμηθεί. Από εκεί και πέρα, εξετάζεται ο έκαστος μεριδούχος και καταλογίζονται σε αυτόν οι δωρεές που έλαβε από τον κληρονομούμενο, με την έννοια ότι αφαιρούνται από αυτό που μπορεί να αξιώσει από τη νόμιμη μοίρα. Για να γίνει σαφέστερο, αν στο παραπάνω παράδειγμα ο Κ είχε προβεί σε δωρεά προς το τρίτο τέκνο του, με αξία 15 χιλιάδων ευρώ, το ποσό αυτό θα μειωθεί από αυτό που έπρεπε να πάρει ως νόμιμη μοίρα. Εν προκειμένω, θα γίνει η πράξη 30 χιλιάδες – 15 χιλιάδες = 15 χιλιάδες ευρώ, αυτό είναι το ποσό που εν τέλει δικαιούται.
Τυχόν περιορισμοί και καταχρήσεις στη νόμιμη μοίρα δεν είναι θεμιτοί και γι’ αυτό ο νομοθέτης δεν τους επιτρέπει και πρόβλεψε ως ποινή την ακυρότητα αυτών, προκειμένου να εξασφαλιστεί η τύχη των προσώπων που απαριθμούνται στο άρθρο 1825. Τα άρθρα που μας ενδιαφέρουν είναι τα 1827 και 1829. Η προστασία για συμπλήρωση νόμιμης μοίρας, λοιπόν, επιτυγχάνεται με αυτούσια απόδοση, σε περίπτωση που το μερίδιο αφορά σε πράγματα, κινητά ή ακίνητα, ακόμα και χρηματικό ποσό. Μεγάλης βαρύτητας είναι και η περί κλήρου αγωγή, με την οποία ζητείται, από όποιον νέμεται πράγμα της κληρονομιάς, η αυτούσια απόδοση και σε περίπτωση που η τελευταία είναι αδύνατη, γιατί τα χρήματα έχουν δοθεί σε τρίτους όσο ζούσε ο κληρονομούμενος, χωρεί αγωγή μέμψης άστοργης δωρεάς, κατά τα άρθρα 1835 επ.. Στρέφεται κατά του δωρεοδόχου με αίτημα την ανατροπή της δωρεάς, προκειμένου η παροχή να επιστρέψει στην περιουσιακή σφαίρα που θα διανεμηθεί με βάση τη νόμιμη μοίρα.
Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, και δεδομένου ότι τα κληρονομικά θέματα αφορούν περιουσιακές και διαπροσωπικές σχέσεις, παρατηρείται ότι τα πρόσωπα με στενή συγγένεια με τον θανόντα είναι άξια προστασίας και θα πρέπει να εξασφαλίζονται, προκειμένου να διάγουν έναν βίο χωρίς στερήσεις, εφόσον με τον ίδιο τρόπο έζησε ο κληρονομούμενος. Βέβαια, δεν πρέπει να λησμονούμε ότι ο καθένας, έχοντας ελευθερία βούλησης, μπορεί να διαθέσει την περιουσία του όπως θέλει, χωρίς όμως να αδιαφορεί και να αποκλείει τα τέκνα, τον σύζυγο και τους γονείς του (1825 εδ.α’). Για να λεχθεί διαφορετικά, δεν είναι επιτρεπτό να μην λαμβάνεται καθόλου υπόψη η ελευθερία του διατίθεναι , όμως με κάποια όρια, αφού οι τελευταίοι πρέπει να απολαμβάνουν ένα ελάχιστο μερίδιο από την περιουσία του κληρονομούμενου.
Πηγές
- Κληρονομικό Δίκαιο, Γεωργιάδης
- Επιτομή Κληρονομικού Δικαίου, Βαρελάς
- e-nomika.gr , νόμιμη μοίρα
- Η Νόμιμη Μοίρα και η αποκλήρωση, άρθρο των Ορέστη Σεϊμένη και Αλεξάνδρα Γεράγγελου στο taxheaven.gr, διαθέσιμο εδώ
- http://zerveaslaw.gr/services/inheritance_law/#p9
- https://siamakis-lawyers.gr, νόμιμη μοίρα
