Της Ελευθερίας-Μαρίας Γκίκα,
Η «μνήμη» έχει απασχολήσει αν μη τι άλλο ιδιαίτερα την επιστημονική κοινότητα αλλά δεν παύει να αποτελεί πηγή έντονου ενδιαφέροντος και για εκείνους που δεν νοιάζονται τόσο να την προσεγγίσουν επιστημονικά. Πόσες φορές έχεις ευχηθεί «να σου ‘ρθει» εκείνη η ημερομηνία, όταν δίνεις ιστορία στην εξεταστική, ή απλώς να μπορούσες να θυμηθείς τον τίτλο της ταινίας που είδες την περασμένη βδομάδα στο σινεμά – ώπα, την περασμένη χρονιά ήθελα να πω, με συγχωρείς. Όλοι, λοιπόν, λίγο πολύ ευχόμαστε να γνωρίζαμε εκείνο το μυστικό που θα έκανε τη μνήμη μας πιο δυνατή, πιο αποτελεσματική και ίσως αυτή η μερική άγνοια που περιβάλλει ακόμη αυτό το μυστικό να αποτελεί και το βασικό δέλεαρ για την κατάκτησή του.
Αν θέλουμε να δώσουμε έναν ορισμό στην έννοια της μνήμης, θα την περιγράφαμε από ψυχολογική άποψη ως νοητική διεργασία χωρισμένη σε τρία διακριτά στάδια. Το πρώτο είναι το στάδιο της κωδικοποίησης (encoding), όπου η πληροφορία μετατρέπεται σε επεξεργάσιμο υλικό για τον εγκέφαλο, το δεύτερο είναι η αποθήκευσή τους (storage), η οποία αποτελεί μια εξαιρετικά σύνθετη διεργασία και χωρίζεται σε πολλές επιμέρους «μνήμες». Τέλος, έχουμε το στάδιο της ανάσυρσης (retrieval), που -όπως φανερώνει και η λέξη- αφορά την ανάκληση της εκάστοτε αποθηκευμένης πληροφορίας σε ανάλογες περιστάσεις.
Mιας και παραπάνω, όμως, έκανα λόγο για το ενδιαφέρον που προσελκύει το φαινόμενο «μνήμη» έξω από τα όρια της επιστημονικότητας, νομίζω είναι ώρα να αναφερθώ σε ένα εκ των σπουδαιότερων κατ’ εμέ, που δεν είναι άλλο από τον κινηματογράφο. Προσωπικά, οι ταινίες που μπερδεύουν τη μνήμη, εκείνες που σε ωθούν να ερμηνεύσεις γεγονότα του παρόντος κατά τρόπο τέτοιο που μπορεί να φανερώσει την αλήθεια του παρελθόντος, είναι μεταξύ των αγαπημένων μου. Ενδεικτικά, θα μιλήσουμε για τρεις από αυτές που οπωσδήποτε πρέπει να προσθέσεις στη λίστα σου!
Πρώτη ταινία που μου έρχεται στο μυαλό όταν πρόκειται για την κατηγορία αυτή, το “Eternal Sunshine of the Spotless mind”. Ο Τζιμ Κάρεϊ υποδύεται τον Τζόελ, ο οποίος απευθύνεται σε μια κλινική προκειμένου να σβήσει κάθε ανάμνηση από τη σχέση του με την πρώην αγαπημένη του, Κέιτ Γουίνσλετ, στον ρόλο της Κλεμεντάιν. Ενώ η διαδικασία ξεκινά, ο Τζόελ συνειδητοποιεί ότι δεν επιθυμεί στ’ αλήθεια αυτή τη βίαιη διαγραφή και προσπαθεί να διατηρήσει τις μνήμες από την ερωτική του αυτή σχέση στον λαβύρινθο του εγκεφάλου του. Τη γοητεία της «Αιώνιας λιακάδας» θα απέδιδα μεταξύ άλλων στην κατάργηση τυπικής γραμμικής αφήγησης που τη χαρακτηρίζει, στη διαγραφή της μνήμης, που ακολουθείται από ολική ανασκευή για να καταλήξει και πάλι εκεί απ’ όπου ξεκίνησε.
Δεύτερη, αριθμητικά μόνο και όχι αξιολογικά, είναι φυσικά το “Mulholland drive”, όπου η εντυπωσιακή Λάουρα Χάρινγκ γλιτώνει τη ζωή της από μια σύγκρουση της λιμουζίνας στην οποία επιβαίνει, αλλά χάνει εντελώς τη μνήμη της. Χαμένη στο Λος Αντζελες, μπαίνει κρυφά σε ένα σπίτι, όπου θα γνωρίσει και θα αναπτύξει μια πολύ ιδιαίτερη σχέση με τη Ναόμι Γουότς -ή Μπέτυ για την ταινία-, η οποία και προτίθεται να τη βοηθήσει να βρει ποια είναι. Το βασικό στοιχείο για το οποίο η ταινία αυτή αξίζει να συγκαταλεχθεί στη λίστα μας δεν είναι μόνο ένα. Αν, ωστόσο, πρέπει να διαλέξω, θα διάλεγα μάλλον την ικανότητά της να προκαλεί σε τέτοιο βαθμό τη συναισθηματική και εγκεφαλική εμπλοκή του θεατή όσο και την αλληγορική προσέγγιση με την οποία αποδομεί το «Χολυγουντιανό όνειρο».
Τέλος, δε γινόταν να λείπει η αναφορά στο “Memento”, όπου ο Leοnard Shelby πάσχει από μια ιδιάζουσα μορφή αμνησίας, η οποία αποτελεί τροχοπέδη στην εμμονική αναζήτηση του δολοφόνου της γυναίκας του. Παρόλο που ο πρωταγωνιστής δύναται να ανακαλεί λεπτομέρειες πριν από το γεγονός που στιγμάτισε τη ζωή του, δεν μπορεί να θυμηθεί τι συνέβη πριν από μερικά λεπτά, πού βρίσκεται και για ποιον λόγο. Ωστόσο, επιστρατεύοντας διάφορους ευφάνταστους τρόπους, προσπαθεί να αντιμετωπίσει το πρόβλημά του και χτίζει τη ζωή του γύρω από σημειώματα, φωτογραφίες, σχεδιαγράμματα, χάρτες, ακόμη και τατουάζ, προσπαθώντας να αντικαταστήσει την ικανότητά του να δημιουργεί αναμνήσεις, ώστε να του υπενθυμίζουν ποιος είναι. Η πρωτοτυπία της ταινίας, αν και άθροισμα πολλών παραγόντων, έγκειται πιθανότατα στην αντίστροφη εξέλιξή της και τους τρόπους με τους οποίους ο πρωταγωνιστής προσπαθεί να χτίσει την πραγματικότητά του.
