Του Γιώργου Δαλακούρα,
Αν υπάρχει ένας άνδρας του αρχαίου ελληνικού κόσμου ο οποίος έχει δοξαστεί περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον στην παγκόσμια ιστορία, τότε αυτός είναι αδιαμφισβήτητα ο Αλέξανδρος Γ΄, ο υιός του Φιλίππου Β΄, γνωστός και ως Μέγας. Ωστόσο, το Μακεδονικό Βασίλειο ανέδειξε πολλούς ικανότατους βασιλείς, οι οποίοι, μπορεί να μην είχαν τις επιτυχίες του προαναφερθέντος, αλλά υπήρξαν υποδείγματα ηγεμόνος. Ένας από αυτούς είναι και ο Αλέξανδρος Α΄, ο επονομαζόμενος και Φιλέλλην, ένας Αλέξανδρος εξίσου μέγας και αξιομνημόνευτος.
Η γέννηση του Αλεξάνδρου Α΄ χάνεται στα βάθη του β΄ μισού του 6ου αιώνα π.Χ. «Χάνεται», διότι, την περίοδο εκείνη, ακόμη η Μακεδονία δεν είχε κάνει τη δυναμική της εμφάνιση, το ιστορικό γίγνεσθαι του ελλαδικού χώρου. Ο πατέρας του Αλεξάνδρου, Αμύντας Α΄, πρέπει να είχε αναλάβει τα ηνία του βασιλείου περί το 540 π.Χ.
Σχέσεις με την Περσική Αυτοκρατορία
Το 510 π.Χ., μετά την αποτυχημένη εκστρατεία των Περσών προς τη Σκυθία, οι Πέρσες κατέφθασαν στη Μακεδονική αυλή. Τη δεδομένη χρονική στιγμή, η Μακεδονία, μάλλον, ήταν υποτελής στην Περσική Αυτοκρατορία, αν και η σχέση των δύο δυνάμεων δεν είναι ξεκάθαρη. Κατά τη διάρκεια ενός συμποσίου, οι Πέρσες στρατιώτες ζήτησαν να τους συντροφεύσουν και οι Μακεδόνισσες. Το αίτημα αυτό ήταν ανυπόφορο για το νεαρό διάδοχο του θρόνου και ανέλαβε ο ίδιος δράση. Ενώ οι Πέρσες βρίσκονταν υπό την επήρεια μέθης, ο Αλέξανδρος Α΄ και οι άνδρες του μεταμφιέστηκαν σε γυναίκες, τους πλησίασαν και τους δολοφόνησαν. Αν και η εγκυρότητα του συγκεκριμένου συμβάντος έχει αμφισβητηθεί από ορισμένους, αποτελεί ενδεικτικό τεκμήριο της ανδρείας του Μακεδόνα.
Κατά τη διάρκεια των Περσικών Πολέμων, οι Μακεδόνες όφειλαν να ακολουθήσουν τους εισβολείς. Στο μεταξύ, ήδη από το 498 π.Χ., ο Αλέξανδρος Α΄ είχε ανέλθει στο μακεδονικό θρόνο. Ενδιαφέρον, αναφορικά με τις σχέσεις Μακεδονίας-Περσίας παρουσιάζει ο όρος που χρησιμοποιεί ο Ηρόδοτος (5.20.4), για να προσδιορίσει τον Αλέξανδρο: ἀνὴρ Ἕλλην, Μακεδόνων ὕπαρχος. Πολύ μελάνι έχει χυθεί, αναφορικά με τη λέξη ὕπαρχος, επειδή δε μπορεί να εξηγηθεί με ακρίβεια το καθεστώς της Μακεδονίας αναφορικά με την Αυτοκρατορία των Περσών. Το σίγουρο είναι, πάντως, πως το μακεδονικό στράτευμα συνόδευσε τους Πέρσες στην κάθοδό τους προς την κυρίως Ελλάδα.
Η δράση του Αλεξάνδρου Α΄ κατά τη μάχη των Πλαταιών (479 π.Χ.)
Λίγο πριν τη μάχη στις Πλαταιές, ο Αλέξανδρος Α΄ είχε κατασκηνώσει μαζί με τον Πέρση στρατηγό, Μαρδόνιο. Ο Μαρδόνιος βρισκόταν σε προβληματισμό. Δεν ήξερε ποια ήταν η κατάλληλη στιγμή, για να επιτεθεί. Το βράδυ, που έλαβε την απόφαση επίθεσης κατά των Ελλήνων, ο Αλέξανδρος προέβη σε μία κίνηση-ματ. Μέσα στη νύχτα, πήρε το άλογό του και ίππευσε προς τις σκηνές των Ελλήνων. Εκεί, ζήτησε να μιλήσει με τους στρατηγούς και τους προειδοποίησε για την τακτική που πρόκειται να ακολουθήσει ο περσικός στρατός. Ο Παυσανίας, ο οποίος ηγήθηκε των Ελλήνων στις Πλαταιές, μετακίνησε τις μονάδες του και επέτυχε μία λαμπρή νίκη· τη νίκη που απελευθέρωσε την Ελλάδα οριστικά από το μεγαλύτερο κίνδυνο που είχε να αντιμετωπίσει έως τότε.
Η συμβολή του Αλεξάνδρου είναι, βέβαια, αδιαμφισβήτητη. Ο Μακεδόνας βασιλεύς τόνισε στους Έλληνες, πως, όντας και ο ίδιος Έλληνας, δεν θέλει να δει τους Πέρσες να σκλαβώνουν τις ελληνίδες πόλεις. Η παράδοση αυτή αποτελεί απόδειξη της ελληνικότητας του δυναστικού βασιλικού οίκου της Μακεδονίας και των Αργεαδών. Ο Αλέξανδρος συνέδραμε τα μέγιστα, δεδομένης της θέσης του, ώστε οι Έλληνες να συνθλίψουν τα περσικά στρατεύματα.
Συμμετοχή στους Ολυμπιακούς Αγώνες
Μετά το 479 π.Χ., οι σχέσεις Μακεδονίας και νοτίου Ελλάδος έγιναν στενότερες. Ο Αλέξανδρος Α΄ διεύρυνε το βασίλειό του στον Βορρά, αλλά ανέκαθεν επιθυμούσε να χτίσει στέρεες σχέσεις και με τον λοιπό ελληνικό κόσμο, αντιλαμβανόμενος τα πλεονεκτήματα μίας τέτοιας συνεργασίας.
Ο Μακεδόνας βασιλεύς επιθυμούσε να συμμετάσχει στους Ολυμπιακούς Αγώνες. Ως τότε κανένας Μακεδόνας δεν είχε λάβει μέρος. Ο Αλέξανδρος Α΄, προκειμένου να συμμετάσχει, χρειαζόταν να αποδείξει την ελληνική του καταγωγή, καθώς μόνο Έλληνες διαγωνίζονταν στους Αγώνες. Οι υπόλοιποι Έλληνες δυσανασχετούσαν με το αίτημά του. Ωστόσο, ο Αργεάδης βασιλεύς απέδειξε πως η οικογένειά του καταγόταν από το Άργος της Πελοποννήσου. Μάλιστα, ήταν Ηρακλείδης, αφού ο προπάτοράς του, κατά τη μυθική γενεαλογία, ήταν ο Ηρακλής. Με αυτό τον τρόπο, ο Αλέξανδρος κατάφερε να συμμετάσχει στους Αγώνες. Μάλιστα, ίσως να επέτυχε και μία νίκη.
Δεν είναι σαφές πότε ακριβώς έλαβαν χώρα οι Αγώνες αυτοί, αν ήταν πριν ή μετά τις Πλαταιές. Πάντως, είναι σημαντικό να γίνει μία επισήμανση. Μόνο ο βασιλικός οίκος των Αργεαδών της Μακεδονίας μπορούσε να λάβει μέρος στους Ολυμπιακούς Αγώνες. Οι υπόλοιποι Μακεδόνες δεν έλαβαν το δικαίωμα αυτό τη στιγμή εκείνη.
Το τέλος του Αλεξάνδρου Α΄
Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 470 π.Χ. και εξής, οι αναφορές για τον Αλέξανδρο Α΄ λιγοστεύουν. Στην πραγματικότητα, γνωρίζουμε ελάχιστα πράγματα για αυτόν μέχρι το θάνατό του. Η σιωπή των πηγών, μάλλον, δεν πρέπει να προκαλεί έκπληξη, διότι ακόμη η Μακεδονία ήταν μία περιφερειακή δύναμη. Διάσπαρτες είναι οι πληροφορίες που αντλούνται για το βασίλειο του Βορρά.
Αναφορικά με τον Αλέξανδρο Α΄, αυτός πέθανε περίπου το 454 π.Χ. δίχως να σώζονται πολλές λεπτομέρειες. Ωστόσο, ο θάνατός του προκάλεσε αναταραχές, με τους διαδόχους του να μπαίνουν σε έναν αγώνα για το θρόνο για σχεδόν μία ολόκληρη εικοσαετία.
Γιατί «Φιλέλλην»;
Όπως προαναφέρθηκε, ο Αλέξανδρος Α΄ έχει μείνει γνωστός ως Φιλέλληνας. Αναφορικά με το επίθετο αυτό, σίγουρο είναι πως δεν το είχε λάβει όσο βρισκόταν εν ζωή ούτε από τους συγχρόνους του ούτε αυτοβούλως. Η χρήση του πρέπει να αποδίδεται στους αλεξανδρινούς φιλολόγους, οι οποίοι επιθυμούσαν να διακρίνουν τον Αλέξανδρο Α΄ από τον Αλέξανδρο Γ΄ τον Μεγάλο. Έτσι, εδόθη το προσωνύμιο Φιλέλλην, χωρίς να είμαστε βέβαιοι για ποιο λόγο. Ίσως να συσχετίζεται με τη δράση του κατά τη μάχη των Πλαταιών, αλλά τίποτα δεν είναι ξεκάθαρο.
Παρόλα αυτά, λαμβάνοντας όλα τα παραπάνω υπόψιν, καθίσταται σαφές πως ο Αλέξανδρος Α΄ της Μακεδονίας, ο Φιλέλλην, υπήρξε μία εξαιρετικά ευφυής φυσιογνωμία της αρχαίας μακεδονικής ιστορίας. Όχι μόνο κατάφερε να επεκτείνει τα όρια της επικράτειάς του, αλλά, παράλληλα, άνοιξε ένα δίαυλο επικοινωνίας με τους άλλους Έλληνες, ο οποίος ως τη βασιλεία του ήταν μάλλον ανύπαρκτος. Μπορεί να μην κατέκτησε την Ανατολή, αλλά συνέδραμε με όποια μέσα μπορούσε στην τελική απόκρουση των Περσών. Υπήρξε ένας βασιλεύς χαρισματικός, οραματιστής, που ενεργούσε μεθοδικά και με σύνεση, ώστε να εξυψώσει το βασίλειό του.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Ηρόδοτος, ‘Ιστορίαι, εκδ. Loeb.
- Carol K. (2020), Αρχαία Μακεδονία: Η ιστορία του βασιλείου από την ίδρυσή του ως τη ρωμαϊκή κατάκτηση (μετάφραση Κ. Ζουμπουλάκης), Αθήνα.
- Mari M. (2011), «Archaic and early classical Macedonia», in J. Robin Lane Fox (ed.) Brill’s Companion to Ancient Macedon: Studies in the archaeology and history of Macedon (650 BC-300 AD), 79-92.
- Sprawski S. (2010), «The early Temenid Kings to Alexander I», in J. Roisman-I. Worthington (eds.) A companion to ancient Macedonia, 127-144.
