Η γέννηση του Καπιταλισμού: 1500-1800

Της Γεωργίας Παγιαβλά,

«…Το μυστικό που έκανε τους πλούσιους

να υποχρεώσουν όλους τους φτωχούς να δουλεύουν…»

-Βολταίρος

Ο Beaud (1980) αναρωτιέται κατά πόσο είναι δυνατόν να κατανοήσουμε τη σύγχρονη εποχή αν δεν προβούμε σε μια βαθύτερη ανάλυση των αναστατώσεων και των ανακατατάξεων που προκάλεσε στις κοινωνίες όλου του κόσμου, η ανάπτυξη του καπιταλισμού. Οι οικονομολόγοι προσπαθούν να αντιμετωπίσουν τα διάφορα φαινόμενα που προκύπτουν ανεξάρτητα από το ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο που τα πλαισιώνουν, με αποτέλεσμα πολλές φορές να μην μπορούν να δώσουν ικανοποιητικές απαντήσεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η οικονομική κρίση του 2008, όπου για άλλη μια φορά οι οικονομολόγοι δεν κατάφεραν να την προβλέψουν και αφελώς παραδέχονται ότι αυτή τη κρίση είναι κάτι το διαφορετικό από όλες τις προηγούμενες. Όμως, τόσο στο μεγάλο Κραχ του 1987 όσο και στην Μεγάλη Ύφεση του 1929, οι εμπλεκόμενοι οικονομολόγοι και οι χρηματιστηριακοί αναλυτές δεν είχαν καταφέρει να προβλέψουν το παραμικρό (Βασιλείου, 2002). Οι Κότιος και Γαλανός (2010), συμπεραίνουν ότι η οικονομική επιστήμη χρειάζεται βελτιώσεις και θα πρέπει να αξιοποιεί σε μεγαλύτερο βαθμό την οικονομική ιστορία η οποία μπορεί να συμβάλλει στην κατανόηση των σύγχρονων φαινομένων.

Έτσι, σύμφωνα με τον Beaud (1980) οφείλουμε να μελετάμε συνδυαστικά τη διαμόρφωση της πολιτικής οικονομίας σε σχέση με την «μεγάλη πορεία προς τον καπιταλισμό», την ανάδειξη του δημοκρατικού ιδεώδους σε αντιπαράθεση με τα προηγούμενα αριστοκρατικά καθεστώτα, την άνοδο των νέων ηγετικών τάξεων μέσα από τους διαύλους των καινούργιων δημοκρατικών θεσμών, τη διασύνδεση ανάμεσα στην ανάπτυξη των εθνικών καπιταλισμών και το δυνάμωμα των εργατικών κινημάτων, όπως και τον πολλαπλασιασμό των κατακτήσεων των εργαζομένων, τη διαρκής, πληρέστερη και περίπλοκη κυριαρχία του καπιταλισμού στην υφήλιο, τη διάρθρωση ανάμεσα στην ταξική και εθνική κυριαρχία και τέλος την εκτίμηση των κρίσεων σαν ενδείξεις για την παρουσία των αδιεξόδων και την απαίτηση για μια ευρύτερη ανανέωση. Σε αυτό το άρθρο, επιδιώκω να αναφερθώ στη γέννηση του καπιταλισμού από το 1500 έως το 1800 σε δύο φάσεις, όπως αναφέρονται στο βιβλίο του Beaud (1980).

Πρώτη φάση: Η φεουδαλική κοινωνία κυριάρχησε τον 11^ο αιώνα, όπου μέσα στα κλειστά όρια του φέουδου οργανώνεται η παραγωγή και η απόσπαση του προϊόντος και της υπερεργασίας  (φορολογία σε μορφή εργασίας) προς όφελος του ηγεμόνα, αδιαφιλονίκητου ιδιοκτήτη γης με το προνόμιο τόσο της πολιτικής όσο και της νομικής εξουσίας. Όμως, η αποσύνθεση της φεουδαλικής κοινωνίας, λόγω της μετατροπής της φορολογίας από μορφή εργασίας σε μορφή είδους ή χρήματος, της ανάπτυξης της ελεύθερης απασχόλησης, των πολυποίκιλων μορφών αγροτικής ιδιοκτησίας, της ανάπτυξης του εμπορίου, της αναγέννησης της αστικής ζωής και της διαμόρφωσης μιας αστικής εμπορευόμενης τάξης ριζώνει ο καπιταλισμός, ο οποίος διαμορφώνεται μέσα στους κόλπους τους των εμπορικών και χρηματικών κοινωνιών της δυτικής Ευρώπης του 16^ου αιώνα.

Αυτή η πρώτη φάση χαρακτηρίζεται από μια περίπλοκη εξελικτική διαδικασία όπου σχηματίζονται οι αστικές τάξεις (με εμπορική και τραπεζική απασχόληση), εμφανίζεται η εθνική συνείδηση και η ίδρυση των σύγχρονων κρατών, διευρύνονται οι συναλλαγές και η κυριαρχία σε παγκόσμια κλίμακα, εξελίσσονται ταχύτατα τα μέσα μεταφοράς και παραγωγής, υιοθετούνται νέοι  μέθοδοι παραγωγής και εμφανίζεται καινούργια νοοτροπία. Η κατάκτηση και καταλήστευση της Αμερικής (16^ος αιώνας), γέννησε τη ροή πολύτιμων μετάλλων προς την Ευρώπη, η οποία επιτρέπει την εξέλιξη του (εμποροκρατικού) καπιταλισμού μιας που οι μεγαλοαστικές τάξεις των τραπεζιτών και των εμπόρων διαθέτουν τεράστιες περιουσίες, καθώς και οργανωμένα τραπεζικά και χρηματοδοτικά δίκτυα, ενώ από την άλλη μεριά τα εθνικά κράτη διαθέτουν τα μέσα κατάκτησης και κυριαρχίας.

Η άνοδος και η πραγμάτωση των αστικών τάξεων (17^ος αιώνας), όπου καταφεύγουν όλο και πιο συχνά στην τακτική της συμμαχίας με τον βασιλιά, ο ονομαζόμενος εμποροκρατικός συμβιβασμός. Μόλις η αστική τάξη αποκτήσει αρκετές δυνάμεις που τις επιτρέπουν πλέον να κυριαρχήσει στην παγκόσμια αγορά, εγκαταλείπει επιδέξια τις εμποροκρατικές της θέσεις και προωθεί τις ιδέες της ελεύθερης συναλλαγής. Υιοθετεί καινούργιες ιδέες περί ελευθερίας και ελεύθερης συναίνεσης και έτσι διακηρύσσονται οι αρχές της πολιτικής ελευθερίας και εκφράζεται η απαίτηση του οικονομικού φιλελευθερισμού. Επίσης, σπεύδει να συμμαχήσει με τα φωτισμένα στρώματα της αριστοκρατίας προκειμένου να αντιμετωπίσει τις εξεγέρσεις των χωρικών.

Η αστική τάξη αντιπροσωπεύεται επάξια στις ανώτερες βαθμίδες της κρατικής μηχανής και αυτή τη εκπροσώπηση συνιστά ήδη το έμβρυο μιας κρατικής «τεχνο-γραφειαστικής» ομάδας που αποκτά μια ουσιαστική δύναμη εξαιτίας των γνώσεών της στη διαχείριση των κρατικών υποθέσεων. Έχει σημασία να τονίσουμε το ρόλο του Κράτους στη γέννηση του ίδιου του καπιταλισμού, και ακόμη την αλληλουχία ανάμεσα στην ιδέα του έθνους. Ο καπιταλισμός δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς την αστική τάξη και η αστική τάξη αποκτά δυνάμεις μόνο μέσα στα πλαίσια του εθνικού Κράτους, απ’ όπου προκύπτει σαν μια εθνική πραγματικότητα. Μέσα στο ίδιο πλαίσιο γεννιέται, διαμορφώνεται και προσαρμόζεται η αναγκαία εργατική τάξη.

Δεύτερη φάση: Ο 18^ος αιώνας παρουσιάζεται σαν τον αιώνα του Διαφωτισμού και του γαλλικού πνεύματος, όμως είναι και ο αιώνας ενδυνάμωσης του αγγλικού καπιταλισμού απέναντι στον αδύναμο ολλανδικό, γαλλικό και πρωσικό καπιταλισμό. Βέβαια, ο καπιταλισμός εξακολουθεί να είναι αποικιοκρατικός, εμπορικός και βιοτεχνικός, με αποτέλεσμα να οξύνονται οι αντιφάσεις που συνδέονται με την ανάπτυξη των εμπορικών σχέσεων. Από τη μία μεριά υπάρχει η αριστοκρατία που κατέχει όλα τα αξιώματα στην Αυλή, επιμένει να διατηρεί για τον εαυτό της όλες τις ανώτερες θέσεις του κρατικού μηχανισμού και συντηρεί τα προνόμια και τα εισοδήματά της. Από την άλλη, η μεγαλοαστική τάξη, πλουτίζει από το αποικιακό εμπόριο και την βιοτεχνική παραγωγή, αλλά δυσανασχετεί εξαιτίας του αποκλεισμού της από τις υποθέσεις του κράτους.

Στη Γαλλία παράγεται ένα ιδεολογικό οπλοστάσιο που αμφισβητούν τη μοναρχία (κοινωνικό συμβόλαιο, γενική ετυμηγορία, δημοκρατία), που πολεμούν τα προνόμια της αριστοκρατίας (ελευθερία, ισότητα, ιδιοκτησία) και που ανταποκρίνονται στις βλέψεις των βιοτεχνών και των εμπόρων. Το 1789 πραγματώνονται οι κύριοι πόθοι της ανερχόμενης αστικής τάξης, δηλαδή καταργούνται τα προνόμια των ευγενών, αποδιοργανώνονται οι συντεχνίες και τα κλειστά επαγγέλματα, καταργούνται τα προνόμια των εμπορικών εταιρειών, περιορίζεται το μονοπώλιο των εταιρειών που εκμεταλλεύονται τα ορυχεία και φυσικά, ο επαναστατικός στρόβιλος παρασύρει και το βασιλιά. Από τη στιγμή που η αστική τάξη εξασφαλίζει τη νίκη της ενάντια στην αριστοκρατία, στρέφεται με όλες τις δυνάμεις της ενάντια στις τάξεις των εργαζομένων, ενώ προκειμένου να εξυπηρετήσει τις βλέψεις της στηρίχτηκε στη δυσαρέσκεια των χωρικών και στο λαϊκό κίνημα των πόλεων.

Το Κράτος παίζει και αυτό το ρόλο του, με μέτρα προστατευτισμού, προνόμια και μονοπώλια της εμποροκρατικής πολιτικής, πολιτική και στρατιωτική υποστήριξη της εμπορικής και αποικιοκρατικής επέκτασης, αστυνόμευση των φτωχών και καταστολή των εργατικών εξεγέρσεων. Οι νόμοι που ψηφίζονται στο Κοινοβούλιο εξυπηρετούν τα δικά τους συμφέροντα και η πολιτική της χώρας περνάει σταδιακά στα χέρια τους, ξεγλιστρώντας από το σκήπτρο των βασιλιάδων.

Τέλος,  έχουν ξεκινήσει να τίθενται τα θεμέλια για την βιομηχανική επανάσταση του 19^ου αιώνα. Το εμπόριο της Αγγλίας στα τέλη του 18^ου αιώνα αναδεικνύεται στο πρώτο του κόσμου εξαγωγικό εμπόριο και έτσι προκύπτει η ανάγκη της βελτίωσης των μέσων μεταφοράς. Τα διαθέσιμα κεφάλαια που προκύπτουν από το εμπόριο και την γεωργία, οδηγούν στη κατασκευή εργοστασίων. Στο εξής, αυξάνεται δυναμικά η παραγωγή, διευρύνεται η τάξη των μισθωτών, πολλαπλασιάζονται και οργανώνονται οι εργατικοί αγώνες.

Με άλλα λόγια, χάρη στο εργοστάσιο εγκαθιδρύεται ο βιομηχανικός τρόπος παραγωγής.

Και εγένετο… Καπιταλισμός

Αναφορές

• Κότιος, Ά., & Γαλανός, Γ. (2010). Κρίση της οικονομίας ή κρίση της οικονομικής επιστήμης; Μύθοι και πραγματικότητα ενός δογματικού διαλόγου. σειρά ερευνητικών εργασιών, 16(11), 253-272. Διαθέσιμο εδώ. Τελευταία πρόσβαση 14/02/2021.

• Βασιλείου, Σ. (2002). Η αποτυχία των Μακρο-Οικονομολόγων να Προβλέπουν Κραχ και Υφέσεις. Ιnvestment Research & Analysis Journal. Διαθέσιμο εδώ. Τελευταία πρόσβαση 14/02/2021.

• Beaud, M. (1980). Η ιστορία του καπιταλισμού: Από το 1500 έως σήμερα. Εκδόσεις ΜΑΛΛΙΑΡΗΣ-ΠΑΙΔΕΙΑ.