Της Χριστίνας Σονούντα,
Ένας από τους πιο δραστήριους τομείς στη βιολογική ψυχολογία είναι η διερεύνηση της μάθησης και της μνήμης και των βιολογικών μηχανισμών. Όλες οι χαρακτηριστικές ιδιότητες που έχουν τα ανθρώπινα όντα στην συμπεριφορά τους μαθαίνονται: η γλώσσα, ο τρόπος ομιλίας, ο τρόπος που τρώνε το φαγητό, ακόμη και το ντύσιμο είναι μόνο μερικές. Αρκετά στοιχεία του κάθε ατόμου εξαρτώνται από την μνήμη και την μάθηση. Η μνήμη είναι το μέσο με το οποίο οι άνθρωποι συγκρατούν τις εμπειρίες από το παρελθόν τους και ανασύρουν από αυτές πληροφορίες που χρησιμοποιούν στο παρόν. Ως διαδικασία, η μνήμη αφορά τους μηχανισμούς εκείνους που σχετίζονται με την αποθήκευση και την επαναφορά πληροφοριών από τις εμπειρίες του παρελθόντος.
Αρχικά, η μνήμη και η μάθηση συνδέονται συνεχώς και πολλές φορές φαίνεται ότι η μία συνεπάγεται την άλλη. Ένα απλό παράδειγμα είναι ότι για να καταλάβουν οι άνθρωποι ότι έχουν μάθει κάτι, πρέπει η μνήμη να το φανερώσει στην συνέχεια. Πρέπει να τονιστεί ότι υπάρχουν αρκετές μορφές εγκεφαλικής βλάβης που προκαλούνται από κάποια νόσο ή ατύχημα και προκαλούν διαταραχή στην μάθηση ή στην μνήμη.
Ακόμη και αν αποδειχθεί ότι ο άνθρωπος έχει μάθει κάτι, δεν σημαίνει ότι η μνήμη για την πληροφορία (υλικό) αυτή, θα είναι δυνατό ξανά να ανακληθεί στο μέλλον. Μία μνήμη μπορεί αργότερα να απουσιάζει για πολλούς λόγους: μπορεί ποτέ να μην σχηματίστηκε επαρκώς, μπορεί να έχει μειωθεί με την πάροδο του χρόνου, μπορεί να μην ανακαλείται, λόγω βλάβης στον εγκέφαλο ή μπορεί να μη δύναται να ανακληθεί, λόγω της ιδιαίτερης κατάστασης που μπορεί να βρίσκεται ο άνθρωπος.
Η βραχυπρόθεσμη μνήμη και η μακροπρόθεσμη σύμφωνα με ερευνητές είναι αντίθετες. Η υπόθεση πολλαπλών ιχνών της μνήμης ταξινομεί τους διαφορετικούς τύπους μνήμης ανάλογα με την διάρκεια, η πιο σύντομη είναι η εικονική μνήμη, π.χ. μια σκηνή φωτίζεται για μία στιγμή, μπορεί να συγκρατηθεί μόνο ένα μέρος, ενώ το υπόλοιπο εξαφανίζεται από την μνήμη σε δευτερόλεπτα. Μία μακρότερη από τις εικονικές μνήμες είναι βραχυπρόθεσμες μνήμες, π.χ. υποθετικά καλεί κάποιος ένα άτομο, το οποίο δεν έχει καλέσει στο παρελθόν ποτέ, κοιτάει τον αριθμό και αν δεν αφαιρεθεί ή τον διακόψει κάτι καλεί τον αριθμό έχοντας βραχυπρόθεσμη μνήμη.
Υπάρχουν μνήμες που διαρκούν περισσότερο από την βραχυπρόθεσμη και λιγότερο από την μακροπρόθεσμη μνήμη. Μια από αυτές είναι η μεσοπρόθεσμη μνήμη, η οποία διαρκεί περισσότερο από την βραχυπρόθεσμη, όμως δεν είναι μόνιμη, για παράδειγμα ένας κύριος πηγαίνει στην δουλεία του κάθε μέρα και σταθμεύει κάθε μέρα το αυτοκίνητο του σε διαφορετικό σημείο, θυμάται που σταθμεύει το πρωί, όμως δεν θα θυμηθεί για την προηγούμενη μέρα ή εβδομάδα που στάθμευσε. Οι μακροπρόθεσμες μνήμες είναι εκείνες που διαρκούν από ημέρες έως έτη.
Υπάρχουν δύο τύποι μνήμης: α) η Δηλωτική μνήμη και β) η Διαδικαστική μνήμη. Ο πρώτος τύπος μνήμης αφορά την συνειδητή μνήμη, δηλαδή γεγονότα, καταστάσεις, πληροφορίες που έχουν αποκτηθεί με την βοήθεια της μάθησης, ενώ ο δεύτερος τύπος μνήμης αφορά την αντίληψη, τις κινητικές διεργασίες και εκδηλώνεται με την εκτέλεση των κινήσεων παρά με ευσυνείδητη ανάκληση. Υπάρχουν διαφορετικές δοκιμασίες που ελέγχουν αυτούς τους δύο τύπους μνήμης. Δηλαδή, οι άμεσες σαφείς δοκιμασίες ελέγχου της μνήμης σε κάποιο συγκεκριμένο γεγονός που έχει προηγηθεί. Παραδείγματα άμεσων δοκιμασιών που περιλαμβάνουν πληροφορίες είναι «Επαναλάβετε το κείμενο που διαβάσατε πριν 10 λεπτά» ή «Τι φάγατε χθες το βράδυ στο δείπνο;» Έχουν οριστεί, επίσης, ως αυτές που απαιτούν συνειδητή αναγνώριση του υλικού. Από την άλλη, οι έμμεσες δοκιμασίες ελέγχου της μνήμης δεν αναφέρονται σε κάποιο γεγονός το οποίο έχει προηγηθεί και δεν απαιτεί ευσυνείδητη αναγνώριση του υλικού. Η μνήμη, δηλαδή, συμπεραίνεται από την εκτέλεση μίας πράξης.
Οι βιολογικοί ψυχολόγοι έχουν εξετάσει αν τα διαφορετικά χαρακτηριστικά της μνήμης υφίστανται επεξεργασία σε διαφορετικές περιοχές του εγκεφάλου. Η απεικόνιση του εγκεφάλου βοηθά στην ταυτοποίηση των εγκεφαλικών περιοχών που εμπλέκονται σε διάφορες πλευρές της μάθησης και της μνήμης.
Η μνήμη εδρεύει στον εγκέφαλο στον βρεγματικό λοβό για την αισθητικοκινητική μνήμη, στον άνω κροταφικό λοβό για την ακουστική μνήμη και στον ινιακό λοβό για την οπτική μνήμη. Αυτά αφορούν την βραχυπρόθεσμη μνήμη, και οι τέσσερις περιοχές του εγκεφάλου είναι στις έλικες του εγκεφαλικού φλοιού. Κάποιο επιτελικό κέντρο που βρίσκεται μπροστά στον εγκέφαλο εποπτεύεται γενικά για το που θα στραφεί η προσοχή του ανθρώπου. Ο συντονισμός στα αισθητήρια ερεθίσματα που έχουν οι άνθρωποι προέρχεται από τον βρεγματικό λοβό όπου εκεί έχει την έδρα της η προσοχή. Ο διαχωρισμός ανάμεσα στις χρήσιμες και τις άχρηστες πληροφορίες γίνεται κατά τη διάρκεια διαβίβασης στον πρόσθιο έξω προμετωπιαίο φλοιό. Όσο γίνεται η διαδικασία αυτή, η μνήμη είναι (ζωντανή) και επαναλαμβάνεται συνεχώς σε ένα ειδικό σημείο του μετωπιαίου λοβού. Καταλυτικός θεωρείται ο ρόλος της βραχυπρόθεσμης μνήμης κατά την διάρκεια της μεταφοράς πληροφοριών σε αρκετά είδη μνήμης και στην αποθήκευση τους στην μακροπρόθεσμη μνήμη. Αξιοθαύμαστο είναι ότι μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα κάποιου είδους εμπειρίας ή σκέψης, καθώς και ένα συμβάν, θα κριθεί αν θα το θυμόμαστε για πολύ καιρό ή όχι.
H μακροπρόθεσμη μνήμη κατοικεί στο βάθος του ανθρώπινου εγκεφάλου. Ο ιππόκαμπος, αλλά και ο μετωπιαίος λοβός για την συναισθηματική μνήμη ή την μνήμη περιστατικών. Οι κροταφικοί λοβοί για την αφηρημένη μνήμη. Υπάρχει ο θάλαμος για όλα τα είδη της μακροπρόθεσμης μνήμης. Πιο συγκεκριμένα, ο ιππόκαμπος και οι περιοχές του μέσου κροταφικού λοβού είναι οι βασικότερες περιοχές όπου κατοικεί και ελέγχεται η έκδηλη μνήμη (γνώσεις, γεγονότα και εικόνες από εμπειρίες που είναι προσωπικές). Η άδηλη μνήμη βρίσκεται στην παρεγκεφαλίδα, στα βασικά γάγγλια είναι κάποιες δομές με καμπύλη, οι οποίες είναι κοντά στα δύο ημισφαίρια.
Ο ιππόκαμπος είναι μέρος του μεταιχμιακού συστήματος του εγκεφάλου και θεωρείται ένα από τα παλαιότερα φυλογενετικά τμήματα του εγκεφάλου. Είναι ευρέως διαδεδομένο ότι σχετίζεται με την επεισοδιακή μνήμη. Η συγκεκριμένη μορφή μνήμης αφορά προσωπικά βιώματα (εμπειρίες) και συναισθήματα, τα οποία προκύπτουν εξαιτίας τους. Σε περίπτωση που υπάρξει βλάβη στον ιππόκαμπο, αδυνατεί να σχηματίσει νέα μακροπρόθεσμη επεισοδιακή μνήμη. Βέβαια, εξακολουθούν να μαθαίνονται οι καινούριες διαδικαστικές μνήμες, όπως ακολουθία κίνησης, η οποία γίνεται καθημερινή εργασία. Σε περιπτώσεις, όπως η σχιζοφρένεια αξίζει να σημειωθεί ότι ο ιππόκαμπος μικραίνει. Αυτή η μείωση του όγκου είναι ένα σημαντικό χαρακτηριστικό για την νόσο Αλτσχάιμερ. Το 2011, έγινε μια έρευνα όπου διαπιστώθηκε πως αν αυξηθεί το μέγεθος του ιππόκαμπου σε ηλικίες 55-80 βοηθά αρκετά στον προσανατολισμό τους!
Η κωδικοποίηση των πληροφοριών συνεπάγεται μεγαλύτερη δραστηριότητα στις αριστερές μετωπιαίες πλευρές. Η ανάκτηση των πληροφοριών συνεπάγεται μεγαλύτερη δραστηριότητα στην δεξιά μετωπιαία περιοχή. Η εκμάθηση των αισθητικοκινητικών δεξιοτήτων συνοδεύεται από ενεργοποίηση των βασικών γάγγλιων, της παρεγκεφαλίδας και του κινητικού φλοιού. H όψιμη εξαρτημένη μάθηση επιτυγχάνεται μέσω ενός παρεγκεφαλιδικού κυκλώματος, αλλά η μάθηση με ίχνη απαιτεί τον ιππόκαμπο.
Μία αρκετά σοβαρή διαταραχή είναι η αμνησία, η οποία μπορεί να προκληθεί είτε από κάποιο ατύχημα με αποτέλεσμα να υπάρξει βλάβη στον εγκέφαλο είτε από γηρατειά. Χωρίζεται σε δύο κατηγορίες σε ολική και μερική. Στην πρώτη κατηγορία υπάρχει ολοκληρωτική απώλεια μνήμης από γεγονότα και πριν και μετά την αιτία που την προκάλεσε. Στην δεύτερη κατηγορία υπάρχει απώλεια μνήμης από τα γεγονότα μετά το ατύχημα που την προκάλεσε. Υπάρχει και η οπισθόδρομη αμνησία, η οποία δεν είναι σπάνια σε περιπτώσεις που υπάρχει κρανιοεγκεφαλική κάκωση ή εγχείρηση. Η συγκεκριμένη αμνησία προκαλεί την απώλεια πριν από τέτοιου είδους γεγονότα! Σε περίπτωση που υπάρξει κάποια σοβαρή νόσος υπάρχει το ενδεχόμενο το άτομο να έχει προσθιόδρομη αμνησία, δηλαδή να μην μπορεί να δημιουργήσει καινούριες μνήμες, καθώς γεγονότα που συμβαίνουν εκείνη χρονική στιγμή, τα ξεχνάει μόλις σε λίγα δευτερόλεπτα, ενώ οι αναμνήσεις του πριν την νόσο παραμένουν ακέραιες. Μετά την εγχείρηση ίσως υπάρξουν κάποιες μικρές πιθανότητες να βρεθούν κομμάτια μακροπρόθεσμης μνήμης μέσα στα επόμενα χρόνια. Δηλαδή, αν ζητηθεί από το άτομο να επαναλάβει κάποια ψηφία που άκουσε θα το κάνει χωρίς κανένα λάθος, αν μετά από αρκετές δοκιμασίες ζητηθεί να επαναλάβει λέξεις δεν θα μπορέσει να το κάνει, γιατί δεν θα θυμάται.
Σύμφωνα με έρευνες σπάνια ο ιός του απλού έρπητα καταστρέφει τον εγκεφαλικό ιστό του έσω τμήματος του κροταφικού λοβού. Η καταστροφή αυτή μπορεί να προκαλέσει διαταραχή στον σχηματισμό νέων μακροπρόθεσμων μνημών, αν και η δημιουργία βραχυπρόθεσμων μνημών παραμένει φυσιολογική. Ένα επεισόδιο μειωμένης αιματικής ροής μπορεί να προκαλέσει στον εγκέφαλο ισχαιμία, όπως κατά την διάρκεια καρδιακού επεισοδίου, μπορεί, επίσης, να προκαλέσει βλάβη στο έσω τμήμα του κροταφικού λοβού και τον σχηματισμό των μνημών.
Το 1965, η Brenda Milner δημιούργησε μία δοκιμασία σχεδιασμού στον καθρέφτη σε ασθενείς με απώλεια μνήμης που δημιουργήθηκε από την αφαίρεση του ιππόκαμπου. Η δοκιμασία ήταν για τον έλεγχο της μνήμης και των κινήσεων. Σημειώθηκε ότι σε τρεις ημέρες οι ασθενείς έδειξαν προοδευτική βελτίωση με αποτέλεσμα ύπαρξης μακροπρόθεσμης μνήμης.
Επιπρόσθετα, υπάρχουν ακόμη και άλλα προβλήματα της μνήμης των ασθενών που δεν προκαλούν βλάβη μόνο σε λεκτικό υλικό. Αρχικά, οι ασθενείς αυτοί παρουσιάζουν δυσχέρεια στην αναπαραγωγή και αναγνώριση εικόνων και σχημάτων στο χώρο, που δεν δυνατόν να περιγραφούν. Ακόμη και αν οι ασθενείς παρουσιάζουν δυσχέρεια με το συγκεκριμένο περιεχόμενο του φωνητικού υλικού, μπορούν να μάθουν κάποιες πληροφορίες για το λεκτικό υλικό, π.χ. μπορεί να μάθουν να διαβάζουν λέξεις που έχουν γραφτεί, όπως φαίνονται στον καθρέφτη. Δεν χρειάζονται για αυτή την δοκιμασία κινητικές δεξιότητες, αλλά ικανότητα χειρισμού αφηρημένων κανόνων ή διεργασιών. Αν μερικές λέξεις χρησιμοποιούνται συνέχεια με επανάληψη, τα φυσιολογικά άτομα τις αναγνωρίζουν και τις διαβάζουν με ευκολία. Οι ασθενείς με πολλές παθολογικές ασθένειες, όπως αμνησία του κροταφικού λοβού, εκείνοι που πάσχουν από τον σύνδρομο του Korsakoff, αλλά και εκείνοι που έχουν υποστεί σχετικά πρόσφατα ηλεκτροσπασμωδική θεραπεία μαθαίνουν να διαβάζουν στον καθρέφτη, αλλά εμφανίζουν διαταραχή στην μάθηση κάποιων λέξεων.
Η μνήμη είναι αρκετά πάρα πολύ σημαντική για το ανθρώπινο είδος! Φυσικά, όταν συνδυάζεται με τις επιπτώσεις της Παθολογίας εξιτάρει τους ερευνητές να διερευνήσουν και να κατανοήσουν την οργάνωση και την εφαρμογή της μέσα από τις περιοχές του εγκεφάλου, αλλά και σύμφωνα με τις συνθήκες που μπορούν να προκαλέσουν κάποια βλάβη και τους τρόπους αντιμετώπισης των διάφορων διαταραχών. Ο μεγαλύτερος στόχος όχι μόνο για την μνήμη, αλλά για οποιοδήποτε βιολογικό φαινόμενο είναι να κατανοηθούν οι διεργασίες και οι μηχανισμοί που υπάρχουν στα διάφορα επίπεδα οργάνωσης του νευρικού συστήματος, από τις μοριακές και κυτταρικές αλληλεπιδράσεις μέχρι τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των ατόμων σε κοινωνικό επίπεδο, οι οποίες συμβάλλουν στην μνημονική λειτουργία. Σημειώνεται ότι η πειραματική μελέτη της μνήμης είναι πρόσφατη σε σχέση με άλλες πτυχές της συμπεριφοράς, ξεκινώντας κατά τα τέλη του 19ου αιώνα. Από την άλλη, η ανάπτυξη της έρευνας σχετικά με τα βιολογικά φαινόμενα, τις διεργασίες, αλλά και τους μηχανισμούς με τους οποίους συγκροτείται η μνήμη, είναι ακόμη πιο πρόσφατη και σημειώνονται στα μέσα του 20ου αιώνα, να πραγματοποιούνται τα πιο σημαντικά βήματα. Τα τελευταία χρόνια και συγκεκριμένα τις τελευταίες δεκαετίες, όσον αφορά την γνώση μας για τους μηχανισμούς στο μοριακό, συναπτικό κυτταρικό και δικτυακό επίπεδο οργάνωσης που αφορούν τις μνημονικές λειτουργίες υπάρχει αρκετά μεγάλη πρόοδος.
Με βάση, λοιπόν, όσα προαναφέρθηκαν, η νευροβιολογία της μνήμης είναι πλέον ένας από τους πιο γρήγορα αναπτυσσόμενους τομείς της Νευροεπιστήμης. Εδώ είναι πολύ σημαντικό να τονιστεί πως τα τελευταία χρόνια υπάρχουν ετησίως πάνω από 500 επιστημονικές δημοσιεύσεις, για τη μνήμη. Εξίσου σημαντικό είναι πως η ραγδαία αυτή ανάπτυξη της Νευροβιολογίας της μνήμης προσέλκυσε τα βραβεία Nobel Φυσιολογίας ή Ιατρικής το 2000 και το 2014. Επομένως, η συσσώρευση πληροφορίας που προέρχεται από πειραματική έρευνα στα διάφορα επίπεδα οργάνωσης του νευρικού συστήματος βοηθά στο να συνεχίσει να εξελίσσεται ακόμη πιο γρήγορα στο μέλλον.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Πορποδας Κ. Δ. (2011) Μάθηση και Γνώση στην Εκπαίδευση, Γνωστική Ανάλυση- Δυσκολίες- Εφαρμογές. Πάτρα.
- Cassells A. (1999). Μνήμη και Ληθή. 3η έκδοση. Αθήνα: εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα.
- Hayes N. (1993). Εισαγωγή στις γνωστικές λειτουργίες. Αθήνα: εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα.
- Tulving, E. (2000). Concepts of memory. In E. Tulving & F. I. M. Craik (Eds.), The Oxford Handbook of memory Oxford University Press
- Graff-Radford, N. R., Eslinger, P. J., Damasio, A. R., & Yamada, T. (1984). “Nonhemorrhagic infarction of the thalamus: Behavioral, anatomic, and psychologic correlates”
- Cohen, N. J., & Squire, L. R. (1980). Preserved learning and retention of pattern- analyzing skill in amnesia: Dissociation of knowing how knowing that.
