Της Αναστασίας Τσερμενίδου,
Σωφρονισμός: η βελτίωση της διαγωγής ενός ατόμου που έχει διαπράξει κάποιο αδίκημα, με επιβολή κάποιας ποινής και συνηθέστερα με στέρηση της ελευθερίας του. Αυτός, λοιπόν, είναι ο ορισμός της παραπάνω έννοιας και γύρω από αυτήν ακριβώς την έννοια κινείται η διάρθρωση του σωφρονιστικού συστήματος στην Ελλάδα. Είναι, όμως, έτσι; Και έπειτα φτάνει μόνο αυτό ή ο σκοπός οφείλει να αναδιαμορφωθεί και να εξελιχθεί; Στις παρακάτω γραμμές θα επιχειρηθεί μια σύντομη παρουσίαση της κρατούσας κατάστασης στα καταστήματα κράτησης και συγκεκριμένα στις φυλακές ανηλίκων, έτσι όπως φαντάζει τούτο το σύστημα στα δικά μου μάτια.
Πολλές είναι οι φορές που υποστηρίζεται το γνωστό «κρίμα αυτό το παιδί, είχε πάντα ροπή προς το έγκλημα». Όσες φορές και αν ακούσω τη συγκεκριμένη φράση, ποτέ δεν παύει να με εκπλήσσει και να με πληγώνει. Κανείς δε γεννιέται με κάποια ροπή προς το έγκλημα. Κανένας άνθρωπος δεν ξυπνά μια ωραία μέρα έχοντας τη διάθεση να σκοτώσει και να εγκληματήσει εν γένει. Βεβαίως, υπάρχουν και οι περιπτώσεις ανθρώπων που, λόγω κάποιας χρόνιας και μη, ψυχολογικής, ψυχιατρικής και πνευματικής πάθησης, αποφασίζουν να διαπράξουν το ένα αδίκημα μετά το άλλο. Ναι, εκεί υπάρχει εξουκολουθηματικός χαρακτήρας, αλλά κάτι τέτοιο αποτελεί την εξαίρεση.
Η χώρα μας διαθέτει το Ειδικό Κατάστημα Κράτησης Νέων στην Αυλώνα, στο Βόλο και το Αγροτικό Σωφρονιστικό Κατάστημα Ανηλίκων Κασσαβέτειας. Σε όλα αυτά τα ειδικά διαμορφωμένα καταστήματα γίνονται μεμονωμένες, αλλά και συλλογικές προσπάθειες διαπαιδαγώγησης των νεαρών κρατουμένων, οι οποίες, δυστυχώς, είναι χαμηλού βεληνεκούς μιας και η πολιτεία δεν τα υποστηρίζει δομικά, δυναμικά και οικονομικά.
Πώς φτάνει, όμως, ένας ανήλικος στο έγκλημα; Έχουν γίνει πάρα πολλές έρευνες σχετικά με τις γενεσιουργές αιτίες που τους οδηγούν στη διάπραξη αδικημάτων. Μάλιστα, οι περισσότερες εστιάζουν σε σκληρά εγκλήματα με στερητικές της ελευθερίας ποινές. Όπως δείχνουν τα πορίσματα, οι περισσότεροι ανήλικοι προέρχονται από «προβληματικές» οικογένειες και από τοξικό περιβάλλον. Παιδιά χωρισμένων γονιών, θύματα ενδοοικογενειακής βίας, εγκαταλελειμμένα από έναν ή και από τους δύο γονείς, εξαθλιωμένες οικονομικά οικογένειες. Σίγουρα αυτό αποτελεί το «ιδανικό» μοτίβο που θα ενέτεινε την παραμέληση ενός παιδιού και θα το οδηγούσε στην παρανομία. Ωστόσο, καμία από αυτές τις έρευνες δεν παραθέτει ή και συγκαλύπτει υποθέσεις με ανηλίκους που προέρχονται από επιφανείς και καταξιωμένες οικογένειες. Εννοείται πως το καλά δομημένο σύστημα στη χώρα κρατά στο παρασκήνιο τα προβλήματα των ευκατάστατων ανηλίκων, καθώς, κακά τα ψέματα, η πεπατημένη της φτωχής και αμόρφωτης οικογένειας βολεύει. Σε πρόσφατη συνομιλία μου με δικαστική υπάλληλο του Δικαστικού Μεγάρου Θεσσαλονίκης, που μετρά τουλάχιστον μια δεκαετία εθελοντισμού σε καταστήματα κράτησης, μου υπογράμμισε πως ένα πολύ μεγάλο ποσοστό ανηλίκων που στιγματίζονται, λόγω παρεκκλίνουσας συμπεριφοράς, προέρχονται πράγματι από την ελίτ. Στους κόλπους αυτών των οικογενειών ανατρέφονται έφηβοι που προσπαθούν να τραβήξουν την προσοχή της μητέρας και του πατέρα, οι οποίοι συνήθως δείχνουν αδιαφορία και περιφρόνηση. Πολύ συχνά δε, λόγω του εύπορου οικονομικού περιβάλλοντος, πέφτουν στα ναρκωτικά κάνοντας για αρχή ένα τσιγάρο και σταδιακά καταλήγοντας σε βαριά και σκληρά ναρκωτικά και ακόμη χειρότερα στη διακίνηση και την εμπορία ουσιών.
Από τις δημοσιογραφικές έρευνες προκύπτει πως οι περισσότεροι ανήλικοι που καταλήγουν στη φυλακή, έκαναν προηγουμένως χρήση ναρκωτικών. Οι ίδιοι τονίζουν πως αυτή η χρήση, ήταν η μοναδική διέξοδος από την δική τους καθημερινότητα. Έπεφταν ουσιαστικά σε ένα λήθαργο, σε μια νιρβάνα, αν θα μπορούμε να το διατυπώσουμε έτσι. Ξεχνούν, χάνονται, αδρανούν, ηρεμούν και τα πάντα σιωπούν. Όταν επανέλθουν στην πραγματικότητα, αναζητούν μανιωδώς μικροποσά για την επόμενη δόση τους.
Ένα ακόμη σημείο των ερευνών, αφορά τις λεγόμενες «κακές παρέες». Στα μάτια του κόσμου, η αλληλεπίδραση μεταξύ των ατόμων που αποκλίνουν κοινωνικά και που διαφεύγουν της προσοχής των γονέων, είναι ακόμη ένας σημαντικός παράγοντας που παρεκτρέπει την συμπεριφορά των ανηλίκων. Ωστόσο, οι ίδιοι οι ανήλικοι τονίζουν πως αυτές οι «κακές παρέες» είναι ένα υποκατάστατο μαμάς, μπαμπά, αδελφού, αδελφής και πως αυτός ο χαρακτηρισμός αδίκως χρησιμοποιείται στους βαρύγδουπους τίτλους του Τύπου.
Μετά την τέλεση του εγκλήματος (συγκεκριμένων αδικημάτων και από μια ορισμένη ηλικία και πάνω), ο ανήλικος εισέρχεται στο σωφρονιστικό κατάστημα με απώτερο στόχο τη «βελτίωση της διαγωγής» του. Σε κάποιες φυλακές, όπως στο Αγροτικό Σωφρονιστικό Κατάστημα Κασσαβέτειας, η δουλειά που γίνεται από το προσωπικό της φυλακής -διευθυντής, αρχιφύλακες, κοινωνικοί λειτουργοί- είναι κάτι παραπάνω από αξιοσημείωτη. Οι εξαίρετοι αυτοί άνθρωποι δείχνουν πραγματικό ενδιαφέρον για τους κρατούμενους εφήβους. Προσπαθούν να τους προσεγγίσουν και να βελτιώσουν τις συνθήκες διαβίωσης τους όσο το δυνατό περισσότερο. Τους απασχολούν με δραστηριότητες, τους εκπαιδεύουν και κατά κύριο λόγο τους αφουγκράζονται. Το προσωπικό αυτό επιχειρεί να τους στηρίξει ψυχολογικά και να τους μυήσει στον κόσμο της εκπαίδευσης. Με τα λιγοστά μέσα που διαθέτουν από πρωτογενές υλικό, τους εκπαιδεύουν στα σχολεία δεύτερης ευκαιρίας που βρίσκονται εντός των φυλακών. Με πίστη, υπομονή και επιμονή καταφέρνουν να «μεταμορφώσουν» σε συνειδητοποιημένους πολίτες εκείνα τα αγρίμια που πρωτοαντίκρισαν.
Δυστυχώς, παρόλο που οι φυλακές ανηλίκων είναι μετρημένες στα δάχτυλα του ενός χεριού, η ενθαρρυντική αυτή εικόνα της Κασσαβέτειας δεν απαντάται και στις υπόλοιπες. Στις άλλες δύο φυλακές, η κατάσταση είναι απελπιστική. Άθλιοι χώροι, απεριποίητοι, σχεδόν ετοιμόρροποι, με μικρές και στενές αίθουσες που μόνο μάθημα δε δύνασαι να παρακολουθήσεις. Με μειωμένο προσωπικό και έλλειψη ειδικοτήτων, όπως κοινωνικοί λειτουργοί, δάσκαλοι, ψυχολόγοι. Και το χείριστο όλων, οι αλλοδαποί.
Το πρόβλημα εδώ δεν εντοπίζεται στη διαφορετική εθνικότητα. Το ζήτημα περιστρέφεται γύρω από την διαφορετική νοοτροπία και κουλτούρα των ξένων λαών. Είναι γεγονός πως σε υπανάπτυκτες χώρες, οι πολίτες ζουν χωρίς όρια, και επιδίδονται σε απάνθρωπες ενέργειες. Μέσα, λοιπόν, σε αυτές τις φυλακές παρατηρούνται πολυάριθμα και πολλαπλά περιστατικά (σεξουαλικής κυρίως) βίας. Οι σεξουαλικές και σωματικές ορμές, χωρίς τη δυνατότητα υγειούς εκτόνωσης, αποτελούν τον κυριότερο λόγο εμφάνισης σεξουαλικής βίας.
Όλα τα παραπάνω περιγράφουν με τον πιο σαφή τρόπο το τι επικρατεί πίσω από τα κάγκελα. Και παρόλη την έκρυθμη κατάσταση, οι πολιτειακοί φορείς επιλέγουν να μην μιλήσουν, παρά τα πρόστιμα που έχουν επιβληθεί στη χώρα μας από την Ε.Ε. για καταπάτηση των δικαιωμάτων των κρατουμένων. Πώς είναι δυνατόν να μιλά κανείς για «βελτίωση τη διαγωγής», όταν μόνο η χωροταξική διαμόρφωση των φυλακών είναι τουλάχιστον ελεεινή; Πώς γίνεται να εκπαιδευτεί ορθά και επαρκώς ένας ανήλικος, όταν ο διορισμός δασκάλων και καθηγητών καθυστερεί και αντί να ξεκινούν τα μαθήματα κανονικά τον Σεπτέμβριο, να αρχίζουν το Δεκέμβριο; Η συνδρομή των εθελοντικών ομάδων (που οι περισσότερες από ένα χρονικό σημείο και μετά εγκαταλείπουν, εξαιτίας των εμποδίων που ανευρίσκουν), τα σύντομα χρηματοδοτούμενα προγράμματα και οι μεμονωμένες προσπάθειες λιγοστών ατόμων δεν είναι αρκετές για να αλλάξουν τη δραματική κατάσταση των φυλακισμένων.
Για να μπορεί μια χώρα να διαθέτει ένα σωστά δομημένο σωφρονιστικό σύστημα, οφείλει να επενδύσει σε αυτό με κάθε έννοια. Είναι υποχρεωμένη να εστιάσει στη διαπαιδαγώγηση των ανηλίκων αναπτύσσοντας κατά κύριο λόγο την εκπαίδευση εντός των φυλακών. Η επίτευξη γίνεται μέσω πόρων, υλών και φυσικά κυρίως μέσω του ανθρώπινου δυναμικού. Ειδικοί, όπως κοινωνικοί λειτουργοί, ψυχολόγοι, ψυχίατροι, ακόμη και εγκληματολόγοι πρέπει να συναντώνται σε μεγαλύτερους αριθμούς και πιο συχνά. Το επικίνδυνο κλίμα στις φυλακές πρωταγωνιστεί και ο σκοπός του σωφρονισμού δεν μπορεί να ευοδωθεί.
Εκπαίδευση και παιδεία, αξίες και ιδανικά είναι, λοιπόν, οι λύσεις για μια ομαλή και σταθερή επιστροφή στην κανονικότητα. Και το κλειδί της επιτυχίας διαθέτει στα χέρια της μόνο η Πολιτεία, η οποία πέρα από τη διαπαιδαγώγηση, είναι απαραίτητο να ενισχύσει την πρόληψη της εγκληματικότητας και να ενισχύσει τη διαδικασίας επανένταξης των αποφυλακισμένων. Τέλος, νιώθει κανείς την υποχρέωση να επιβραβεύσει τους τόσους ανθρώπους για το ανιδιοτελές έργο που έχουν προσφέρει τόσα χρόνια και συνεχίζουν μέχρι και σήμερα και που χάρη σε αυτούς η πλειοψηφία των ανηλίκων που αποφυλακίζονται κάνουν ένα νέο ξεκίνημα, χωρίς το παραμικρό παράπτωμα.
ΥΓ: Ευχαριστώ θερμά την Άννα Κασάπογλου για τις πολύ ενδιαφέρουσες πληροφορίες και για τις εμπειρίες που μοιράστηκε μαζί μου!
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Στάσεις και αντιλήψεις κρατουμένων σε απεξάρτηση. Τα μέλη μιας Ομάδας Λογοτεχνίας στη φυλακή, theartofcrime.gr, διαθέσιμο εδώ
- Εγκλήματα λευκού κολάρου, socialpolicy.gr, διαθέσιμο εδώ
- Ο ΠΙΟ ΜΑΚΡΥΣ ΔΡΟΜΟΣ φυλακές ανηλίκων του Βόλου, Βραβευμένο ντοκιμαντέρ, youtube.com, διαθέσιμο εδώ
- 360ᵒ – Ανήλικοι στη φυλακή. 22/2/2018, alphatv.gr, διαθέσιμο εδώ
