Της Μαρίας Κελεπούρη,
Ο Κοσμάς Πολίτης, μία από τις πιο εμβληματικές μορφές της πεζογραφικής γενιάς του ’30, παρουσιάστηκε στον κόσμο των γραμμάτων με το μυθιστόρημα «Λεμονοδάσος» το 1930, που αποτελεί ένα από τα πρώτα πεζά του μοντερνισμού. Την περίοδο που διαμένει στην Πάτρα, ολοκληρώνει την «Ερόικα», έργο για το οποίο τιμάται με το Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος το 1939, ενώ το 1960 η πλοκή του μετουσιώνεται πια κινηματογραφικά υπό τη σκηνοθετική εποπτεία του Μιχάλη Κακογιάννη. Ισάξια βράβευση με την πρώτη λαμβάνει και για το τελευταίο ολοκληρωμένο μυθιστόρημά του «Στου Χατζηφράγκου. Τα σαραντάχρονα μιας χαμένης πολιτείας» το 1964, με το Α’ Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος.
Ενδιάμεσα παρουσιάζει γνωστά πλέον έργα, μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονται η «Εκάτη» και «Το Γυρί». Παράλληλα με τις δημοσιεύσεις διηγημάτων, όπως η «Κορομηλιά», πεδίο για το οποίο βραβεύτηκε επίσης, στα ενδιαφέροντά του συγκαταλέγεται και η ενασχόληση με τις μεταφράσεις. Ακόμα και μετά τον θάνατό του πραγματοποιήθηκαν οι εκδόσεις ορισμένων έργων του. Καθώς στα πεζογραφήματά του σημειώνεται μία κοινή συγγραφική οδός, είναι πράγματι προφανείς οι εκλεκτικές συγγένειες που δημιουργούνται ανάμεσά τους. Παρατηρείται, βέβαια, κατά τη διάρκεια της κατοχής ένας διαχωρισμός των συγγραφικών περιόδων, με «Το Γυρί» το 1945 να κατέχει τη θέση του ενδιάμεσου συνδέσμου. Η διάκριση που σηματοδοτεί αυτό το έργο οφείλεται στην ταύτιση του διαστήματος συγγραφής του με τη συμμετοχή του Πολίτη στο Κομμουνιστικό Κόμμα, με αποτέλεσμα η επακόλουθη συγγραφική του πορεία να θίγει μεταξύ άλλων και πολιτικού ή κοινωνικού περιεχομένου θέματα.
Ωστόσο, οι επιλογές των θεμάτων του καθώς και ο τρόπος που επιλέγει να τα αποδώσει, εφόσον οι καθημερινές όψεις της ζωής προσεγγίζονται με αισθησιακό τόνο παράλληλα με τις εικόνες από την ελληνική φύση αντικατοπτρίζουν μία λογοτεχνική αναγέννηση ύστερα από τη μεταπολεμική φθορά. Ο ίδιος, έχοντας πλήρη συνείδηση των χαρακτήρων που πλάθει, προχωρά στον αυτοσαρκασμό, που αποκαλύπτει τη βαθιά ποιητική του φύση. Βέβαια, είναι συνδεδεμένος με την αστική τάξη, την οποία επιχείρησε να αναζωογονήσει με τον λυρισμό, χωρίς όμως να κατορθώσει να απεμπολήσει τα αρνητικά της στοιχεία, που αποτυπώθηκαν στις αδυναμίες των μυθιστορημάτων του. Αυτή, όμως, η αντιθετική σύζευξη καθιστά το συγγραφικό εγχείρημα λυρικό και συνάμα ρεαλιστικό.
Συγκεκριμένα, το σύνολο του έργου του στηρίζεται σε αυτοβιογραφικές πληροφορίες. Επομένως, με βάση αυτό το στοιχείο, αρκετοί από τους πρωταγωνιστές αποτελούν το alter ego του συγγραφέα. Γι’ αυτό και τα ονόματα των κεντρικών ηρώων των μυθιστορημάτων του ξεκινούν με την ίδια συλλαβή, ακριβώς επειδή ταυτίζονται με το πραγματικό όνομα του συγγραφέα, ως Παρασκευά Ταβελούδη. Ο ίδιος επιδίδεται σε μια κατάθεση των παιδικών του αναμνήσεων μέσα σε ένα πλαίσιο νοσταλγίας και συναισθηματικής πάλης με τα ανυπόστατα ιδανικά. Αυτή η εσωτερική σύγκρουση δημιουργεί διττές προσωπικότητες με τάσεις φυγής, που με τη σειρά τους δεν εξυπηρετούν μόνο την εξέλιξη ή την κατάληξη της πλοκής αλλά αποτυπώνουν ταυτόχρονα τα όνειρα της νιότης, που εγκλωβίζονται εντός των συντηρητικών κοινωνικών δομών από τις οποίες πασχίζουν να ξεφύγουν. Αυτή η διάσταση ανάμεσα στις υποχρεώσεις και τις επιθυμίες των χαρακτήρων ή στο όραμα μίας ουτοπικής ατμόσφαιρας και στη συνειδητοποίηση της πραγματικότητας είναι που χαρακτηρίζει τη σύνθεση του ευρύτερου έργου του Πολίτη. Το ψευδώνυμο, λοιπόν, που χρησιμοποιεί ενισχύει την κατασκευή σύνθετων τοπίων ως προς την αληθοφάνεια των ηρώων, που δεν επιτρέπουν στον αναγνώστη να αναγνωρίσει τυχόν ψευδαισθήσεις. Τα άδηλα σύνορα μεταξύ των φαντασιώσεων και των ρεαλιστικών γεγονότων αφενός εναποθέτουν την αντίληψη του κειμένου στην προσωπική πρόσληψη του αναγνώστη και αφετέρου δημιουργούν μία μουσική ροή που είναι εύκολο να τον οδηγήσει στην πλάνη.
Συνοπτικά, τα έργα του μπορούν να ενταχθούν σε ξεχωριστές κατηγορίες, αν λάβουμε υπόψη πως το «Λεμονοδάσος» ή η «Εκάτη» αντιπροσωπεύουν τα χρόνια της νιότης, με όλες τις λυρικές εξάρσεις και τα όνειρα που αυτή συνεπάγεται. Από την άλλη πλευρά, στην κατηγορία των μεταπολεμικών μυθιστορημάτων του συγγραφέα, οι τίτλοι παραπέμπουν σε συγκεκριμένους τόπους, με τη Σμύρνη να ανάγεται σε κύρια μορφή τόσο στο «Στου Χατζηφράγκου» όσο και στο κύκνειο άσμα του Πολίτη, αν και ημιτελές, «Το Τέρμα», με αποτέλεσμα να γίνεται αντιληπτή μία αίσθηση ιθαγένειας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Αναγνωστάκη Νόρα, «Κοσμάς Πολίτης», Διαδρομή. Δοκίμια κριτικής (1960-1995), Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα, 1995.
- Καλλίνης Γιώργος, Ο μοντερνισμός ενός κοσμοπολίτη. Στοιχεία και τεχνικές του μοντερνισμού στο μεσοπολεμικό μυθιστόρημα του Κοσμά Πολίτη, UniversityStudioPress, Θεσσαλονίκη, 2001.
- Καραντώνης Ανδρέας, Πεζογράφοι και Πεζογραφήματα της γενιάς του ’30, Αθήνα, 1977, Παπαδήμας.
