Της Θεοδώρας Αγγελοπούλου,
Το ζήτημα μεταναστευτικό-προσφυγικό και δη αυτό της παράνομης ή -όπως καθομολογείται με όρους πολιτικής ορθότητας- παράτυπης μετανάστευσης ταλανίζει την Ευρωπαϊκή Ένωση, προσθέτοντας στην πολυσχιδή κρίση που διανύει ένα επιπρόσθετο πρόβλημα. Το προσφυγικό-μεταναστευτικό προκαλεί ισχυρούς κραδασμούς στη συνεκτικότητα των κρατών-μελών και αποτελεί μια υβριδικού τύπου απειλή ασφαλείας του ευρωπαϊκού κεκτημένου, η οποία έρχεται να προσδώσει νέο περιεχόμενο στην αντίληψη της έννοιας «αλληλεγγύη».
Γλωσσολογικά προσδιοριζόμενη η αλληλεγγύη δεν μπορεί παρά να ενέχει μία και μοναδική ερμηνεία που εκφράζει τη «σχέση αμοιβαίας ηθικής ή υλικής υποστήριξης» μεταξύ δύο ή περισσοτέρων μερών (Μπαμπινιώτης, 2004). Ωστόσο, ως θεμελιακή αξιακή αρχή του ενωσιακού πρωτογενούς δικαίου και κατ’ επέκτασιν ως στόχος του ευρωπαϊκού οικοδομήματος αποκτά τα χαρακτηριστικά της οργανικής μορφής, όπως της τα προσέδωσε ο E. Durkheim, σε αντίθεση με τη μηχανική μορφή της, προσδίδοντας ένα λειτουργικό παρά συναισθηματικό πρόσημο. Η αλληλεγγύη αποτελεί αναγκαία και υποχρεωτική επιταγή των σύγχρονων κοινωνιών, καθιστά την αμοιβαιότητα και την αλληλοβοήθεια ως ανυπέρβλητες και εφαρμοστέες αξίες εντός της κοινότητας.
Η ύπαρξη της αρχής της αλληλεγγύης σε 15 άρθρα της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΣΕΕ), της Συνθήκης Λειτουργίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ) και του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων (ΧΘΔ), αποδεικνύει τη σημασία που φέρει για την ενωσιακή έννομη τάξη, αλλά και την πολιτική κατεύθυνση και στοχοθεσία της Ε.Ε. Οι αυξημένες μεταναστευτικές ροές των τελευταίων ετών στις χώρες του Νότου, με κυριότερα κράτη-μέλη «πρώτης υποδοχής» την Ελλάδα και την Ιταλία, ανέδειξαν ότι ο ευρωπαϊκός αξιακός κώδικας έχει ασθενήσει από την ακαμψία της πολυδαίδαλης ενωσιακής γραφειοκρατίας, παραδίδοντας έμμεσα τα ηνία της διαχείρισης και το μέγεθος των ευθυνών στα ίδια τα προαναφερθέντα κράτη-μέλη. Παράλληλα, επιτράπηκε η ανεξέλεγκτη παρείσφρηση των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων, οι οποίες μπορεί σε μεγάλη έκταση να προσέφεραν την ανθρωπίνως αναγκαία και δυνατή βοήθεια στους πρόσφυγες και τους μετανάστες εκεί που οι κρατικοί μηχανισμοί αδυνατούσαν, αλλά παρατηρήθηκαν εκτεταμένα φαινόμενα παρατυπίας και αισχροκέρδειας ως προς τη νομιμότητα της υπόστασής τους και τις διαδικασίες χρηματοδότησής τους, εκμεταλλευόμενες το ανθρώπινο άχθος κι αδιαφορώντας για το ποιόν των αιτούντων άσυλο, δυσχεραίνοντας κατά αυτόν τον τρόπο και τον έλεγχο των αρχών.
Το Νέο Σύμφωνο για τη Μετανάστευση και το Άσυλο, όπως εγκρίθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο το τελευταίο τετράμηνο του περασμένου έτους, και με την πολιτική του έγκριση να αναμένεται στο προσεχές εξάμηνο, αποτυπώνει την οπτική της Ε.Ε. Μετουσιώνει τη βούληση στην υλική της έκφανση, δείχνοντας εν τοις πράγμασι την υποφώσκουσα πολιτική αυταπάρνηση στη διαχείριση του μεταναστευτικού, να εντάσσει καινοτόμους μηχανισμούς ανταπόκρισης πάντα με σεβασμό στα Ανθρώπινα Δικαιώματα, αλλά με μία κρατοκεντρική προσέγγιση, η οποία βασίζει την κρατική εσωστρέφεια μπροστά σε ένα ευρωπαϊκό πρόβλημα με το πρόσχημα της «αποτελεσματικής αλληλεγγύης». Καθίσταται σαφές ότι για τις χώρες του Βίσενγκραντ η υποδοχή μεταναστών αποτελεί ανεπιθύμητη προοπτική, όπως αποδείχθηκε και από τη στάση τους στην προσφυγική κρίση του 2015, είτε με την αποφυγή ανάληψης των ενωσιακών τους καθηκόντων είτε με άμεσο κλείσιμο των συνόρων, αφήνοντας τα εθνικά συστήματα των χωρών πρώτης υποδοχής να ξεπεράσουν τα όριά τους σε κόστος, ανθρώπινο δυναμικό, υποδομές και μηχανισμούς αντίδρασης και ελέγχου, αποσιωπώντας φυσικά το γεγονός ότι τα εθνικά τους σύνορα αποτελούν ταυτόχρονα και ευρωπαϊκά.
Η Ευρώπη μπροστά στη δημογραφική της συρρίκνωση προτάσσει την «υποχρεωτική ευέλικτη αλληλεγγύη», ερείδοντας τη μεταναστευτική της πολιτική στις επιστροφές, χωρίς να παρουσιάζει μια ολοκληρωμένη πρόταση και για την προοπτική της ένταξης. Η ενωσιακή εσωστρέφεια συνεχίζει να μεταθέτει το μεγαλύτερο μέρος των ευθυνών στα κράτη-μέλη πρώτης υποδοχής διατηρώντας μια παθητική στάση, η οποία περιορίζεται στον υποστηρικτικό της ρόλο, όπου αυτό κρίνεται αναγκαίο, αποτάσσοντας, έτσι, μια ενεργητικότερη ανάμειξη στη διαχείριση των μεταναστευτικών ροών σε πιο συστηματική βάση. Η αποτροπή των ροών αποτελεί πρώτο μέλημα της ΕΕ, κάτι το οποίο αντικατοπτρίζει την έμφαση που δίδει στη θωράκισή της για λόγους ασφάλειας, ιδιαίτερα μετά το πλήθος που τρομοκρατικών πληγμάτων που έχουν δεχτεί την τελευταία πενταετία οι ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, αλλά και μετά την κρίση του Μαρτίου 2020 στον Έβρο, με την πολιτική εκμετάλλευση του μεταναστευτικού ζητήματος από τον Τούρκο Πρόεδρο Ερντογάν.
Παρόλα αυτά, οι ροές υφίστανται, έστω και με πιο μειωμένους ρυθμούς, και η έννοια της αλληλεγγύης δοκιμάζεται διαρκώς, ακόμη και με την ύπαρξη του Νέου Συμφώνου. Η συστηματοποίηση των ελεγκτικών διαδικασιών και ταυτοποίησης, η επεξεργασία των αιτημάτων ασύλου εντός ενός συντόμου και εύλογου χρονικού διαστήματος στα σύνορα, αλλά και η έμφαση στη χρηματοδότηση των διαδικασιών επιστροφής και επανένταξης εμφανίζονται ως καινοτόμες λύσεις, διατηρώντας την επιφυλακτική στάση που εντάσσει η Ε.Ε. στην «αποτελεσματική αλληλεγγύη». Ιδιαίτερη ευαισθητοποίηση και μέριμνα λαμβάνεται για τα ασυνόδευτα ανήλικα, αλλά και για την επανένωση οικογενειών σε κράτος-μέλος της επιθυμίας τους.
Εν κατακλείδι, η αδυναμία του Νέου Συμφώνου εντοπίζεται στην εθελοντική αλληλεγγύη που καλούνται να επιδείξουν οι χώρες του Βορρά σε περιόδους ύφεσης, αλλά και σχετικής ομαλότητας. Προσθέτουν, λοιπόν, ως ρήτρες αμεσότερης ανταπόκρισης, στις περιπτώσεις εκτάκτων κρίσεων, καίρια πρωτόκολλα και μέτρα και μεριμνούν για την ενίσχυση του ρόλου της FRONTEX για όσους μεταναστεύουν από την ξηρά, με επιχειρήσεις έρευνας και διάσωσης και με τη δημιουργία μιας εφεδρείας, δηλαδή δομών για άτομα έτοιμα προς μετεγκατάσταση. Η κοινή ευρωπαϊκή ευθύνη τίθεται σε λειτουργία κατόπιν αιτημάτων προς υποστήριξη των πληττόμενων χωρών, μέσω οικονομικής ενίσχυσης των εθνικών μηχανισμών ανταπόκρισης, έπειτα από έγκριση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, με αποτέλεσμα την εγκατάλειψη του σχεδίου της πρώτης γραμμής, με εξιλαστήρια θύματα τις χώρες πρώτης υποδοχής. Η τακτική αυτή συνιστά ένα βραχυπρόθεσμο μέτρο αντιμετώπισης, το οποίο αλλάζει την οπτική του προβλήματος από το μάκρο-επίπεδο της ενωσιακής πραγματικότητας, στο οποίο ανάγεται, και εργαλειοποιεί τη θεμελιακή αξιακή αρχή της αλληλεγγύης, κάνοντας κατάχρηση της αρχής της επικουρικότητας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- New Pact on Migration and Asylum, European Commission, διαθέσιμο εδώ
- Νέο Σύμφωνο για τη Μετανάστευση και το Άσυλο: κανονικοποίηση των hotspots και καχεκτική αλληλεγγύη, Θωμάς Γούμενος, Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών (ΕΝΑ), διαθέσιμο εδώ
- Το νέο Σύμφωνο για τη Μετανάστευση και το Άσυλο: Μία πρώτη αποτίμηση, Καθημερινή, διαθέσιμο εδώ
- Μπορείς να το ονειρευτείς, μπορείς και να το εφαρμόσεις; Το Νέο Σύμφωνο για τη Μετανάστευση και ο αντίκτυπος για τα κράτη πρώτης γραμμής, Ελληνικό Ίδρυμα Ευρωπαϊκής & Εξωτερικής Πολιτικής (ΕΛΙΑΜΕΠ), διαθέσιμο εδώ
