«Η Τέχνη του Πολέμου»: Η σοφία της αρχαίας Κίνας στο σήμερα

Της Αριάδνης-Παναγιώτας Φατσή,

Γραμμένη σχεδόν 3000 χρόνια πριν, η «Τέχνη του Πολέμου» αποτελεί μια πραγματεία πάνω στη διεξαγωγή του πολέμου και τη στρατηγική. Πρόκειται για ένα εγχειρίδιο πολέμου το οποίο διαφέρει σε μεγάλο βαθμό από τις θεωρήσεις του δυτικού κόσμου και δίνει περισσότερη σημασία στον ψυχολογικό παράγοντα παρά στη στρατιωτική δύναμη. Το κείμενο αποδίδεται στον Sun Tzu (ή Sun Wu), ο οποίος, όπως όλα δείχνουν, γεννήθηκε το 544 π.Χ., ήταν ειδικός σε θέματα στρατού και δραστηριοποιήθηκε κατά μια ταραχώδη περίοδο της δυναστείας των Zhou. Το έργο του Sun Tzu μελετάται εδώ και χιλιετίες στην Ασία, αλλά έγινε γνωστό στη Δύση μόνο στα τέλη του 18ου αιώνα και δεν μεταφράστηκε σωστά μέχρι τον 20ό.

Τι είναι, όμως, αυτό που διαφοροποιεί το εγχειρίδιο αυτό από τη δυτικότροπη φιλοσοφία; Η προσέγγιση του Sun Tzu στον πόλεμο, σε αντίθεση με αυτή των δυτικών συγγραφέων, δεν θέτει το γεγονός της υλικής δύναμης στο κέντρο: πράγματι, ο κινεζικός χαρακτήρας li (δύναμη, ισχύς) εμφανίζεται μόνο εννέα φορές στα δεκατρία κεφάλαια του κειμένου. Αυτό αντικατοπτρίζει τις συνθήκες του πολέμου στην Κίνα εκείνη την εποχή (τότε στην πραγματικότητα η ισχύς ήταν περιορισμένης χρησιμότητας), καθώς και την πεποίθηση του Sun Tzu ότι η νίκη και η ήττα είναι ουσιαστικά ψυχολογικές καταστάσεις. Το κείμενο, λοιπόν, θεωρεί τον στόχο του πολέμου, όχι τόσο ως την καταστροφή του εχθρού υλικά και σωματικά (αν και αυτό μπορεί να διαδραματίσει κάποιον ρόλο), αλλά ως την ψυχολογική αναστάτωση του εχθρού. Στόχος αυτής της διεργασίας είναι να καταστήσει τους ηγέτες του εχθρού να μεταβούν από μια κατάσταση αρμονίας σε μια κατάσταση χάους (Luan), η οποία θα καταστήσει την ήττα τους βέβαιη.

Η θέση του Sun Tzu είναι ότι τα όπλα πρέπει να χρησιμοποιούνται μόνο όταν δεν υπάρχει άλλη εναλλακτική για την επίλυση της διαφοράς. Τούτο, όμως, δεν σημαίνει ότι αντίκειται στην ιδέα της μάχης σε κάθε περίπτωση. Στην πραγματικότητα, γνωρίζοντας τις τεράστιες υλικές και ανθρώπινες απώλειες, αλλά και την πιθανότητα πτώχευσης λόγω της διεξαγωγής του πολέμου, καθώς και την εύθραυστη πολιτική κατάσταση της εποχής, θεωρεί ότι οι ανοιχτές ένοπλες συγκρούσεις πρέπει να επιλέγονται μόνο ως έσχατη λύση.

Ο Sun Tzu επαινεί συνεπώς τις επιχειρήσεις αυτές που θα βλάψουν το ηθικό του εχθρού, όπως το να διαχωρίζει κανείς συμμαχίες, το να αποφεύγει τη μάχη ή το να επιτίθεται αιφνιδιαστικά. Αντίθετα, αντίκειται στις μεθόδους που θα μπορούσαν να βλάψουν την ίδια την πατρίδα κάποιου, όπως η φθορά που μπορεί να προκύψει από την πολιορκία μιας πόλης. Ορισμένες επιχειρήσεις μπορεί να είναι σχεδόν καθαρά ψυχολογικές στο σκοπό τους, όπως η πυρκαγιά, την οποία ο Sun Tzu θεωρεί ένα όπλο που σπέρνει τον πανικό. Η επιτομή της στρατηγικής δεξιότητας είναι, σύμφωνα με την Τέχνη του Πολέμου, η επίθεση στη στρατηγική του εχθρού, η οποία μπορεί να συνεπάγεται και αυτόματη νίκη. «Διότι το να κερδίζεις εκατό νίκες σε εκατό μάχες δεν είναι ένδειξη κορυφαίων στρατιωτικών ικανοτήτων», αναφέρει μία από τις γνωστότερες συμβουλές του κειμένου. «Το αποκορύφωμα της στρατιωτικής δεξιοτεχνίας είναι να υποτάξεις τον εχθρό χωρίς μάχη».

Εύλογα κανείς θα απορήσει σε τι θα μπορούσε να χρησιμεύει ένα τέτοιο εγχειρίδιο σήμερα. Πλέον είναι εμφανές ότι ακόμη και οι ένοπλες συρράξεις, στα μέρη του πλανήτη που υπάρχουν, έχουν εντελώς διαφορετική φύση από αυτές τις οποίες θα είχε δει ο Sun Tzu. Κι όμως, η πρακτική φιλοσοφία του κειμένου του θεωρείται πιο σημαίνουσα από ποτέ, καθώς πολλοί θεωρούν ότι το έργο μπορεί να δώσει σημαντικά μαθήματα για τον κόσμο των επιχειρήσεων ή άλλες ανθρώπινες δραστηριότητες που ενέχουν το στοιχείο του ανταγωνισμού, της κατάκτησης και της σημαντικότητας των ψυχολογικών παραγόντων. Το κείμενο, λοιπόν, περιλαμβάνει πολλά σημαντικά μαθήματα που θα μπορούσαν να φανούν σήμερα χρήσιμα σχετικά με την ηγεσία, τις στρατηγικές επιλογές και τις νίκες στις σύγχρονες καθημερινές μας μάχες.

Ενδιαφέρον έχουν οι συμβουλές που αφορούν την προσωπικότητα του ηγέτη (στρατηγού) και τη στρατηγική με την οποία πρέπει κανείς να επιλέγει τους αξιωματικούς του – σήμερα, θα λέγαμε, την ομάδα εργασίας του. Ο Sun Tzu αναφέρει ότι, αν οι ηγέτες του στρατού είναι υπερβολικά αδύναμοι, αλλά οι στρατιώτες υπερβολικά δυνατοί, το αποτέλεσμα θα είναι η ανυπακοή – στην αντίθετη περίπτωση, το αποτέλεσμα θα είναι η κατάρρευση. Σήμερα, θα λέγαμε ότι η επιλογή των συνεργατών στην οποία προβαίνει κανείς για την εκπλήρωση ενός πρότζεκτ θα μπορούσε να ακολουθεί αυτά τα κριτήρια. Παράλληλα, τα πέντε ελαττώματα του στρατηγού (δειλία, απερισκεψία, υπερβολική ευθιξία, υπερβολική ευαισθησία, οξυθυμία) θα λέγαμε ότι μπορούν να αποτελέσουν επιχειρήματα για τις ηγετικές προσωπικότητες, τόσο αναφορικά με τα κέντρα της εξουσίας όσο και με τις επιχειρήσεις ή τις καθημερινές πράξεις ηγεσίας που καλείται κανείς να φέρει εις πέρας στην εργασία ή τις σπουδές του.

Αν και ο κατάλογος των συμβουλών που μπορούν να μεταφερθούν στο σύγχρονο πλαίσιο είναι πραγματικά υπερβολικά πλούσιος για να αναλυθεί σε ένα μονάχα άρθρο, ιδιαίτερα εντυπωσιακές είναι οι συμβουλές που αφορούν τη γνώση και τη διαχείριση των δυνάμεών μας. Φυσικά, η αρχική διατύπωση των κανόνων αυτών αφορά τον στρατό, αλλά σε μια σύγχρονη ανάγνωση μπορεί να αφορά τις καθημερινές στρατηγικές μας επιλογές. «Το ν’ αποκλείσεις την ήττα εξαρτάται από σένα. Το αν ο εχθρός είναι τρωτός εξαρτάται από αυτόν», εξηγεί ο Sun Tzu στην αρχή του τέταρτου κεφαλαίου. «Γι’ αυτό λένε ότι κάποιος μπορεί να ξέρει πώς να νικά, αυτό, όμως, δε σημαίνει κατ’ ανάγκη ότι το πετυχαίνει», αναφέρει ένα επόμενο χωρίο. Πραγματικά, συχνά κατηγορούμε τον εαυτό μας ή αμφιβάλλουμε για τις δεξιότητές μας για κάτι που δεν καταφέραμε αντί να αναγνωρίσουμε -όπου αυτό πραγματικά συντρέχει- ότι κάναμε αυτό που μας αναλογούσε για να πετύχουμε έναν στόχο, αλλά άλλες συγκυρίες δεν ήταν υπέρ μας. «Αυτός που θα κερδίσει είναι αυτός που ξέρει πότε να πολεμήσει και πότε όχι», αναφέρει ο Sun Tzu και, πράγματι, ακόμη και στη σύγχρονη ζωή είναι απαραίτητο να επιλέγει κανείς τις μάχες του, γνωρίζοντας τις δυνατότητές του.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Ancient China: Sun Tzu. History. com. https://www.history.com/topics/ancient-china/sun-tzu
• Σουν Τζου, Η τέχνη του Πολέμου (μτφ. Ελένης Γκαγκάτσιου), Νέα εικονογραφημένη έκδοση, εκδ. Παπασωτηρίου, Αθήνα, 2013.
• Sun Tzu and the Art of War. Thought.Co. https://www.thoughtco.com/sun-tzu-and-the-art-of-war-195124
• The best lessons from ‘Art of War’. Business Insider. https://www.businessinsider.com/best-lessons-and-summary-of-the-art-of-war-by-sun-tzu-2015-