Η εμφάνιση της γραφής στον ελλαδικό χώρο. Μέρος Β΄: Ο δίσκος της Φαιστού και η Γραμμική B΄

Του Γιώργου Σαλπιγγίδη,

Στο προηγούμενο άρθρο διατρέξαμε εν συντομία τα πρώτα δείγματα γραφής που εμφανίστηκαν στον ελλαδικό χώρο και πιο συγκεκριμένα, στη Μινωική Κρήτη. Αυτές οι πρώιμες μορφές γραφής (δηλαδή των κρητικών ιερογλυφικών και της Γραμμικής Α΄) είχαν ως σκοπό τη δημιουργία διοικητικών εγγράφων, ενώ χρησιμοποιούνταν και για θρησκευτικούς λόγους. Στο παρόν κείμενο, θα παρουσιάσουμε δύο ακόμα σημαντικά δείγματα γραφής, το μοναδικό δίσκο της Φαιστού και τη Γραμμική Β΄.

Ξεκινώντας από το δίσκο της Φαιστού, αξίζει να αναφέρομε πως είναι ένα εύρημα του 1908, που ήρθε στο φως από έναν Ιταλό αρχαιολόγο, το Λουίτζι Περνιέ, στο ανάκτορο της Φαιστού. Η χρονολόγησή του τοποθετείται στον 17^ο αιώνα π.Χ., άρα συνυπήρχε με τη Γραμμική Α’, ωστόσο δεν είναι σίγουρο για το εάν πρόκειται για την ίδια γραφή, ενώ έχει αμφισβητηθεί και η κρητική του καταγωγή με ορισμένους να υποστηρίζουν πως αποτελεί ένα εισηγμένο αντικείμενο. Αυτή η υπόθεση περί μη εντοπιότητας του δίσκου έχει καταρριφθεί από τη σύγχρονη έρευνα, διότι σε έναν πέλεκυ που βρέθηκε στο Αρκαλοχώρι, συναντώνται ορισμένα ίδια σύμβολα.

Το κείμενο που είναι γραμμένο πάνω στο δίσκο (που είναι από ψημένο πηλό) έχει ιερογλυφική μορφή και φέρει κυκλικά γύρω στα 240 σημεία και στις δυο όψεις που χωρίζονται σε 61 ομάδες μέσα από γραμμές που σχηματίζουν κουτάκια. Έχει διάμετρο 160 χιλιοστόμετρα και 12 χιλιοστόμετρα πάχος. Οι περισσότεροι ειδικοί έχουν καταλήξει στην άποψη, πως το κείμενο διαβάζεται από την περιφέρεια προς το κέντρο (δηλαδή από έξω προς τα μέσα), με τη φορά να είναι από τα δεξιά προς τα αριστερά. Τα σύμβολα που αποτυπώνονται σε αυτόν, προέρχονται από ειδικές σφραγίδες που τοποθετήθηκαν πάνω στον υγρό πηλό, έτσι αυτή η τεχνική έχει θεωρηθεί ως ένα προγενέστερο στάδιο τυπογραφίας.

Έχουν προταθεί διάφορες ερμηνείες αποκρυπτογράφησης, όμως, καμία δε βρίσκει σύμφωνη/σύσσωμη την επιστημονική κοινότητα. Η εξαιρετικά καλή κατάσταση του δίσκου επιτρέπει εύκολα την αναγνώριση των εικονογραμμάτων και μεταξύ άλλων συναντάμε ανθρώπους, πουλιά, φυτά κ.α. Μέσα από διάφορες προσπάθειες ερμηνείας του περιεχομένου, έχουν προταθεί απόψεις που αναφέρουν πως σε αυτόν βρίσκουμε κείμενα με θυσίες, με κτηματολογικές αναφορές κ.λπ. Η επικρατέστερη θεωρία θέλει το κείμενο να έχει θρησκευτικό περιεχόμενο. Ο Βέλγος αρχαιολόγος και καθηγητής Λουί Γκοντάρ πιστεύει πως δεν θα μπορέσουμε να διαβάσουμε το κείμενο εάν δεν βρεθούν και άλλα δείγματα τέτοια γραφής και αυτό, γιατί τα σύμβολα που σώζονται στο δίσκο είναι ένα μικρό δείγμα. Από τις τελευταίες προσπάθειες ερμηνείας του είναι αυτή του γλωσσολόγου Γκάρεθ Όουενς το Φεβρουάριο του 2018. Ο ‘Οουενς υποστηρίζει πως το κείμενο μιλά για μια έγκυο θεότητα. Ο δίσκος πάντως, φιλοξενείται σήμερα στο αρχαιολογικό μουσείο του Ηρακλείου και είναι διαθέσιμος για περαιτέρω μελέτη.

Η σταδιακή παρακμή που εμφανίζεται στο Μινωικό πολιτισμό συμπίπτει με την ανάδυση ενός νέου, του αποκαλούμενου Μυκηναϊκού, με την πορεία του να εκτείνεται περίπου από το 1.600 π.Χ. έως το 1.100 π.Χ. Ο όρος «Μυκηναϊκός» προέρχεται από τον Ερρίκο Σλήμαν που έφερε στην επιφάνεια τους βασιλικούς τάφους στην περιοχή των Μυκηνών και έτσι, επικράτησε προοδευτικά ο χαρακτηρισμός αυτός. Αργότερα, θα έρθουν στο φως και άλλα σπουδαία ευρήματα, όπως τα ανάκτορα, τα σκεύη, τα όπλα, ταφικά προσωπεία και άλλα αντικείμενα, με αποτέλεσμα οι Μυκήνες να καλούνται «ολόχρυσες Μυκήνες», καθώς πολλά από τα ευρήματα ήταν φτιαγμένα από χρυσό. Ο πολιτισμός αυτός πέραν από αυτά τα εντυπωσιακά ευρήματα, έχει να επιδείξει και ένα σύστημα γραφής, πράγμα διόλου αυτονόητο για τη συγκεκριμένη περίοδο.

Η γραφή αυτή έχει ονομαστεί Γραμμική Β΄ και χρησιμοποιήθηκε από τα διάφορα μυκηναϊκά κέντρα, ως επί το πλείστον, για γραφειοκρατικούς λόγους, όπως θα λέγαμε σήμερα. Αυτό το σύστημα γραφής έχει σαφείς επιρροές από τη Μινωική Κρήτη, καθώς οι δυο πολιτισμοί διατηρούσαν μια έντονη εμπορική δραστηριότητα μεταξύ τους. Ήταν σε χρήση από τον 15^ο μέχρι τον 13^ο αι. π.Χ. και εντοπίζονται σε Θήβα, Πύλο, Κρήτη και αλλού. Περιλαμβάνει περισσότερα από 89 συλλαβογράμματα (δηλαδή μια σημειογραφία που περιλαμβάνει ένα ξεχωριστό σημείο για κάθε συλλαβή) και πάνω από 250 ιδεογράμματα (ή εικονογράμματα, δηλαδή εικόνες που αποτυπώνουν μια λέξη ή ένα αντικείμενο). Το υλικό πάνω στο οποίο έχουν σωθεί κατά βάση τέτοιου είδους κείμενα είναι πήλινες πινακίδες (που διατηρήθηκαν στο χρόνο, επειδή τα ανάκτορα είχαν καταστραφεί από φωτιά και έτσι, ψήθηκε ο πηλός), ενώ υπάρχουν και κάποιες σφραγίδες που φέρουν κομμάτια της γραφής αυτής.

Η τεράστια συμβολή των Michael Ventris και John Chadwick είχε ως αποτέλεσμα την αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής Β΄ (εδώ να θυμίσουμε πως η Γραμμική Α΄ δεν έχει ακόμα αποκρυπτογραφηθεί) το 1952. Η εμπειρία της τεχνικής της αποκρυπτογράφησης των γερμανικών μηνυμάτων κατά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο συνέβαλε καταλυτικά στο όλο εγχείρημα. Η αποκάλυψη των «μυστικών» των μυκηναϊκών πινακίδων βεβαίωσε, πως η γλώσσα της Γραμμικής Β΄ είναι μια ελληνική γλώσσα και αυτή ήταν η πρώτη φορά που γραφόταν, έτσι υπάρχουν απτές αποδείξεις πως τα ελληνικά ομιλούνταν 650 χρόνια πριν από τον Όμηρο. Στην κατανόηση αυτού του συστήματος, βοήθησε και το κυπριακό συλλαβάριο, ένα παρόμοιο σύστημα γραφής που προς το τέλος της ζωής του, χρησιμοποιούνταν παράλληλα με την αλφαβητική γραφή και έτσι, είχαμε τα ίδια κείμενα και με τους δυο τρόπους γραφής.

Εκείνη την εποχή, μόνο ένας πολύ μικρός αριθμός ανθρώπων ήξερε να γράφει και φυσικά χρησιμοποιούσαν τη γραφή στα πλαίσια του ανακτόρου για την καταγραφή διάφορων αναγκών. Ενδεικτικά μπορούμε να αναφέρουμε πως τα κείμενα αυτά ασχολούνταν με θέματα, όπως τα διαθέσιμα προϊόντα από την ύπαιθρο και την πόλη, τον πολεμικό εξοπλισμό των αποθηκών, τα σκεύη που υπήρχαν στο ανάκτορο, διάφορες μορφές γαιοκτησίας κ.α. Από τα μέχρι στιγμής δεδομένα δεν φαίνεται να υπάρχουν κείμενα με αυτή τη γραφή που να σχετίζονται με ιστορικές, λογοτεχνικές ή άλλες καταγραφές.

Μερικά από τα χαρακτηριστικά του τρόπου γραφής είναι πως υπάρχει η ακολουθία φωνήεν και σύμφωνο (ή και αντίστροφα σύμφωνο και φωνήεν) και όχι σύμφωνο και σύμφωνο και φωνήεν –αυτό πιθανότατα αποτελεί μια ακόμα επίδραση της Γραμμικής Α΄. Για να το καταλάβουμε καλύτερα, ας φέρουμε το παράδειγμα της λέξης τρίποδες –που είναι και από τις πρώτες που αναγνώρισαν οι ειδικοί- που ήταν ένα αγγείο με τρία πόδια. Αυτή η λέξη εμφανιζόταν με τα σύμβολα που φαίνονται στην κάτω εικόνα και διαβάζεται ως ti-ri-po-de, έτσι διακρίνουμε τον κανόνα σύμφωνο και φωνήεν. Αξίζει ν’ αναφέρουμε πως οι ειδικοί χρησιμοποιούν το λατινικό αλφάβητο για να αποδώσουν τις λέξεις της Γραμμικής Β΄ για να μην υπάρχει παρανόηση με τις λέξεις που γράφτηκαν με το ελληνικό αλφάβητο, επίσης, οι παύλες υποδηλώνουν τις διαφορετικές συλλαβές και κατ’ επέκταση τα διαφορετικά συλλαβικά σημάδια.

Ένα ακόμα χαρακτηριστικό είναι πως στη γραφή αυτή δεν συμπεριλαμβανόταν το τελικό σύμφωνο εάν υπήρχε, όπως στη λέξη θυγατήρ, που γράφεται ως tu-ka-te. Επιπλέον παρατηρούμε, με αφορμή την ίδια λέξη, πως κάποια σύμβολα έχουν την ίδια μορφή, αλλά διαβάζονται με διαφορετικούς τρόπους, όπως το τ και το θ. Τέλος, υπάρχουν και περιπτώσεις στις οποίες κάποια σύμφωνα παραλείπονται, όπως το σ κ.α. Για τους λίγους ανθρώπους που διάβαζαν και γράφανε τότε αυτό δεν αποτελούσε πρόβλημα, εμείς σήμερα μπορούμε να ξεχωρίσουμε τις λέξεις με βάση τα συμφραζόμενα του κειμένου.

Τόσο ο δίσκος της Φαιστού, όσο και η Γραμμική Β΄ αποτελούν δύο ξεχωριστά και εντυπωσιακά δείγματα γραφής που έχουν εντοπιστεί στον ελλαδικό χώρο και αποτελούν σημεία αναφοράς για τις κοινωνίες που τα δημιούργησαν.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Γιώργος Σαρρής, από την εφημερίδα Έθνος, στο «Ιούλιος 1908: Ανακαλύπτεται ο Δίσκος της Φαιστού, η πρώτη μορφή τυπογραφίας», Διαθέσιμο εδώ
• Από την διαδικτυακή ιστοσελίδα του Υπουργείου Πολιτισμού Οδυσσεύς, στο «Ο δίσκος της Φαιστού», Διαθέσιμο εδώ
• Claud Mosse, Annie Schnapp-Gourbeillon, «Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας 2.000-31 π.Χ.», Μετάφραση Λυντία Στεφάνου, Εκδόσεις Δ.Ν. Παπαδήμα, 2015, σελ. 75-81
• Ulrich Wilcken, «Αρχαία Ελληνική Ιστορία», μετάφραση Ιωάννης Τουλουμάκος, Εκδόσεις Δέσποινα Κυριακίδη 2015, σελ. 88-90
• Μηνάς Τσικριτσής, «Γραμμική Α΄ συμβολή στην κατανόηση μιας αιγιακής γραφής», Εκδόσεις Βικέλαια Δημοτική Βιβλιοθήκη, 2001, σελ. 45
• John Chadwick, «Γραμμική Β΄ και συγγενικές γραφές», μετάφραση Νικόλαος Κονόμης, Εκδόσεις Παπαδήμα 2005, σελ. 15, 70-74
• Αναστάσιος Φοίβος Χριστίδης, στην ιστοσελίδα του Κέντρου της Ελληνικής Γλώσσα, στο «Πότε γεννήθηκε και πότε πρωτογράφτηκε η ελληνική γλώσσα. Η γραμμική Β΄», Διαθέσιμο εδώ, εδώ και εδώ