Του Γιώργου Δαλακούρα,
Το Μακεδονικό Βασίλειο πρωτοεμφανίζεται δειλά δειλά στο ιστορικό γίγνεσθαι από τα τέλη του 6ου αιώνα π.Χ. Η δυναστεία των Αργεαδών είναι αυτή που εδραιώνεται και σταδιακά επιβάλλεται στους λοιπούς βασιλικούς οίκους της ευρύτερης περιοχής. Ο όγκος των πληροφορίων, ωστόσο, για το βασίλειο επικεντρώνεται κατά κύριο λόγο, όπως είναι λογικό, στα κατορθώματα του Φιλίππου Β΄ και του Αλεξάνδρου Γ΄. Κανείς δεν θα μπορούσε να προβλέψει, άλλωστε, πως το «outsider του βορρά», η Μακεδονία, θα επιτύγχανε να κυριαρχήσει στον ελλαδικό χώρο.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η θρησκεία στη Μακεδονία αποτελεί ένα πολύπλευρο και πολυσύνθετο ζήτημα, για το οποίο οι πληροφορίες έρχονται μέχρι και σήμερα σταδιακά στο φως, ώστε να συμπληρωθεί αυτό το δυσεπίλυτο παζλ.
Σειρά παραγόντων και μεταβλητών πρέπει να ληφθούν υπόψιν, ώστε να σχηματιστεί μία γενική εικόνα. Το Μακεδονικό Βασίλειο υπήρξε μία πολιτική οντότητα, η οποία συναποτελούνταν από διάφορες πληθυσμιακές ομάδες. Τα έθνη της Άνω και της Κάτω Μακεδονίας αποτελούνταν από κοινότητες ανθρώπων με διαφορετικές παραδόσεις και συμπεριφορές. Πέραν των Μακεδόνων, Θράκες, Ιλλυριοί και Παίονες, στο πέρασμα του χρόνου, υποτάχθηκαν στο μακεδονικό στέμμα των Αργεαδών. Η ποικιλομορφία αυτή, οι επαφές με τη νότια Ελλάδα και η απορρόφηση ξένων θρησκευτικών στοιχείων συνέβαλαν καθοριστικά στο σχηματισμό ενός πανθέου με ιδιαίτερα τοπικά χαρακτηριστικά.
Από τις πιο εξέχουσες θεότητες ήταν ο Δίας. Ο Δίας δεν ήταν απλώς ο πατέρας των θεών για τους Μακεδόνες, αλλά είχε άμεση σύνδεση με το βασίλειο. Ο βασιλικός οίκος της Μακεδονίας, οι Αργεάδες, ήταν απόγονοι του Ηρακλή (ή του Μακεδόνα), του οποίου πατέρας ήταν ο ίδιος ο Δίας. Ο Δίας, λοιπόν, λατρευόταν ως Ύψιστος, Αγοραίος (συσχέτιση με την Αγορά;), Κρονίδης και Ολύμπιος.
Πριν γίνει λόγος στις κυριότητες θεότητες, που λατρεύονταν στη Μακεδονία, πρέπει να γίνει μία αναφορά στο Δίον. Το Δίον βρίσκεται στη σημερινή περιφερειακή ενότητα Πιερίας και θεωρείται η «θρησκευτική πρωτεύουσα» των αρχαίων Μακεδόνων. Ο βασιλιάς Αρχέλαος, ο οποίος βασίλευσε μεταξύ 413 και 399 π.Χ., οργάνωσε εκεί τη λατρεία του Δία και των Μουσών. Οι ανασκαφές στο σημείο επιτρέπουν την εξαγωγή ορισμένων γενικότερων συμπερασμάτων περί μακεδονικής θρησκείας και λατρείας. Ο Αρχέλαος, λοιπόν, καθιέρωσε προς τιμήν των προαναφερθεισών θεοτήτων αθλητικούς, θεατρικούς και μουσικούς αγώνες, τα Ολύμπια. Φαίνεται πως γινόταν μία προσπάθεια, ώστε το Δίον να λάβει θέση στο χάρτη ισότιμη με τα άλλα μεγάλα πανελλήνια ιερά, όπως των Δελφών και της Ολυμπίας. Μία, ακόμη, σημαντική εορτή, που ελάμβανε χώρα εκεί, ήταν τα Εταιρίδεια. Τα Εταιρίδεια ήταν μία τελετή, αφιερωμένη στο Δία Εταιρείο, ο οποίος προστάτευε το θεσμό μεταξύ του Μακεδόνα βασιλέως και των εταίρων, των επίλεκτων συντρόφων του. Η λατρευτική αυτή τελετή υποδεικνύει τη σύνδεση μεταξύ λατρείας και κοινωνικής θέσης, καθώς αφορούσε μία συγκεκριμένη, ανώτατη ομάδα.
Σε άμεση συνάρτηση με την κοινωνική υπόσταση της θρησκείας, θα μπορούσε να τοποθετηθεί η σχέση κάθε φύλου με ορισμένους θεούς. Προστάτιδες των κοριτσιών και των γυναικών πρέπει να ήταν η Άρτεμις και η Δήμητρα. Στον αντίποδα, αγόρια και άνδρες βρίσκονταν υπό την προστασία του Ηρακλή και του Διονύσου.
Ο Ηρακλής ως μυθικός προπάτορας των Μακεδόνων διαδραμάτιζε καίριο ρόλο στη θρησκεία. Λατρευόταν ως Πατρώος, καθώς ήταν ο πρόγονός τους, ενώ ιδιαιτέρως προσφιλής σε όλες τις κοινωνικές τάξεις ήταν και ο Ηρακλής Κυναγίδας, προστάτης του κυνηγιού (το κυνήγι ήταν από τις αγαπημένες συνήθειες των Μακεδόνων). Εξίσου δημοφιλέστατη ήταν η λατρεία του Διονύσου. Η θρακική θεότητα του κρασιού λατρεύτηκε τόσο στην ύπαιθρο όσο και στη βασιλική αυλή. Συνδέθηκε με τη ζωή μετά τον θάνατο, καθώς για τους Μακεδόνες ο θάνατος δεν σήμαινε το τέλος του ανθρώπου. Η μορφή του, μάλιστα, συναντάται σε μακεδονικούς τάφους, ενώ πρέπει να είχαν θεσμοθετηθεί ποικίλες τελετές μυστηριακού τύπου.
Η Άρτεμις ελάμβανε διάφορες υποστάσεις στις πόλεις του βασιλείου. Στην Αμφίπολη, λατρευόταν ως Ταυροπόλος και ήταν η πολιούχος θεότητα. Η συνήθης απεικόνισή της ήταν με τη μορφή της κυνηγού. Στο πλαίσιο του θρησκευτικού συγκρητισμού και της αποδοχής νέων στοιχείων στη μακεδονική θρησκεία, η Άρτεμις πρέπει να συνδέθηκε (εάν δεν ταυτίστηκε) με τη Βενδίδα, μία θρακική θεότητα. Στο Δίον, πρέπει να λατρεύτηκε ως Ειλειθυία και Υπολυμπίτιδα (κάτω από τον Όλυμπο). Η Δήμητρα, συνάμα, ήταν εξαιρετικά αγαπητή. Ο ναός της στο Δίον μαρτυρά πως λατρευόταν από τις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ. μέχρι τον 4ο αιώνα μ.Χ. Η Δήμητρα, η Περσεφόνη και ο Άδης λατρευόντουσαν και ως χθόνιες θεότητες, λόγω της σύνδεσής τους με τον κάτω κόσμο.
Το άνοιγμα της μακεδονικής θρησκείας στις ανατολικές επιδράσεις είναι αδιαμφισβήτητο. Η Αιγύπτια θεά Ίσις συνδέθηκε έντονα με το θάνατο. Λατρεύτηκε στο Δίον ως Ίσιδα Λοχεία μέχρι τα πρώιμα χριστιανικά χρόνια, ενώ συνδέθηκε με τη Δήμητρα και την Περσεφόνη. Ταυτόχρονα, υπήρξε βασική θεότητα στους Φιλίππους. Ο Σαράπης (ή Σέραπης) καθιερώθηκε στον ελλαδικό χώρο με την εδραίωση των Πτολεμαίων. Το κυριότερο ιερό του βρισκόταν στη Θεσσαλονίκη.
Άλλες θεότητες που λατρεύτηκαν στη Μακεδονία ήταν η Πραξιδίκα, Υγεία, ο Ασκληπιός, η Αφροδίτη και η Αθηνά.
Ποιος ήταν, ωστόσο, ο ρόλος των Μακεδόνων βασιλέων στη θρησκεία; Οι Μακεδόνες βασιλείς δεν πρέπει να ελάμβαναν θεϊκές τιμές, εάν εξαιρεθούν ο Φίλιππος Β΄ και ο Αλέξανδρος Γ΄, οι οποίοι πρέπει να αποπειράθηκαν να καθιερώσουν προσωπική λατρεία όσο ήταν εν ζωή. Παρόλα αυτά, ο βασιλεύς πραγματοποιεί θυσίες στους θεούς, με κύριους παραλήπτες τον Δία, την Αθηνά και την Ταυροπόλο. Η έλλειψη λατρευτικών επιθέτων στους βασιλικούς τίτλους ίσως επιβεβαιώνει τη μη θεοποίησή τους. Υπό την εποπτεία τους, πρέπει να ήταν δύο εορτές, τα Ξανδικά και τα Δαίσια. Τα Ξανδικά ήταν μία ετήσια εορτή εξαγνισμού του στρατεύματος, ενώ τα Δαίσια εορτάζονταν από κάθε πόλη ξεχωριστά, ακολουθώντας ένα συγκεκριμένο τελετουργικό.
Η θρησκεία στην αρχαία Μακεδονία είναι ένα ιδιαίτερο ζήτημα με ποικίλες εκφάνσεις. Δυστυχώς, οι πηγές δεν παρέχουν αρκετά δεδομένα για τη λατρεία των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων. Όπως και να έχει, κάθε φορά, που εξετάζεται αυτό το ζήτημα, είναι σημαντικό να λαμβάνονται υπόψιν οι ιδιαιτερότητες των εκάστοτε περιοχών, οι οποίες γίνονται εμφανείς και στις θεότητες. Η έρευνα στο μέλλον θα οδηγήσει στην περαιτέρω εξαγωγή συμπερασμάτων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Christesen, S. Murray (2010), «Macedonian Religion», in Roisman J., Worthington I. (eds.) A companion to ancient Macedonia, Oxford, 428-445.
- Mari (2011), «Traditional cults and beliefs», in Lane-Fox R. (ed.) Brill’s Companion to ancient Macedon, Studies in the archaeology and history of Macedon, 650 BC-300 AD, Leiden-Boston, 453-465.
- Pingiatoglou (2010), «Cults of females deities at Dion», Kernos, τ. 23, 179-192.
