Της Άντζελας Γκρέκου,
Πριν το τέλος του 19ου αιώνα, φαίνεται πως η τέχνη της Φωτογραφίας χωρίζεται σε δύο βασικά στρατόπεδα, τους πικτοριαλιστές και τους νατουραλιστές. Πέρα από τον παραπάνω ανταγωνισμό, η Φωτογραφία δημιούργησε τις πρώτες βάσεις για την ουσία της τέχνης της. Η απαρχή της φωτογραφίας έδειξε έναν κοινωνικό χαρακτήρα μέσα από τη φρίκη του πολέμου, δημιούργησε ένα μεγαλύτερο περιεχόμενο πληροφοριών και γνώσης, πήρε μέρος στη βελτίωση της κατάστασης εργαζομένων, της έμφυλης ανισότητας, των μεταναστών, της κατανόησης των κοινωνικών φαινόμενων. Ενώ οι πικτοριαλιστές και οι νατουραλιστές αγωνίζονταν για το πώς θα αναδείξουν το παρόν μέσο ως μια μορφή Τέχνης, υπήρχαν άλλοι καλλιτέχνες που ασχολήθηκαν μέσα στη σιωπή της μετριοφροσύνης και δούλευαν πάνω στο ίδιο το νόημα της Φωτογραφίας. Η πρόοδος της τεχνολογίας ανέδειξε τον σημαντικό ρόλο της Φωτογραφίας μέσα από την εξέλιξη των οπτικών λειτουργιών της μηχανής, τη ραγδαία βελτίωση εμφάνισης και παραγωγής φιλμ, αλλά και την ενασχόληση της νεολαίας με ένα νέο μέσο-παράγοντα, μια σύγχρονη αισθητική και οπτική αντίληψη της πραγματικότητας.
Η ένταξη της Φωτογραφίας στην κοινωνία
Μετά από μια μακρόχρονη ιστορική διακοπή, μέσα από διάφορα κινήματα, όπως ο σουρεαλισμός, και την αναδόμηση μιας νέας κοινωνίας, η σφαίρα της αισθητικής «αναποδογυρίζεται» και για πρώτη φορά η Τέχνη ζητά από τον άνθρωπο να κρίνει τις ιδέες και τα νοήματα αντί τις μορφές και την τεχνική.
Ωστόσο, αυτό που θα εξετάσουμε σε αυτό το κείμενο είναι η αυθεντικότητα και αληθοφάνεια της Φωτογραφίας μέσα από τη φωτογραφία ως κοινωνικό ντοκουμέντο.
Φωτογραφία και Κοινωνικό Ντοκουμέντο
H καλλιτέχνιδα Martha Rosler χαρακτήρισε το ντοκουμέντο ως μια «πρακτική με το παρελθόν», θέλοντας να τονίσει ότι, για να μπορέσουμε να τοποθετήσουμε μια φωτογραφία στην παρούσα κατηγόρια, θα πρέπει να κατανοήσουμε την ουσία της με φωτεινό σηματοδότη το παρελθόν, την ιστορία και την πορεία εξέλιξής της. Εξετάζοντας προσεκτικά την ιστορική πορεία της φωτογραφίας ως ντοκουμέντο θα διαπιστώσουμε ότι ανεξάρτητα από τις διάφορες αλλαγές που εξελίχθηκαν χρονικά ο στόχος του ντοκουμέντου μένει καίριος, είναι δηλαδή να παρουσιάσει την αλήθεια και την αυθεντικότητα. Και εφόσον μιλάμε για την απεικόνιση της πραγματικότητας, η φωτογραφία είναι συνδεδεμένη με τη λέξη απόδειξη και πιο συγκεκριμένα με θλιβερά γεγονότα, όπως ο πόλεμος. Οι πρώτες φωτογραφίες ντοκουμέντου που εμφανίστηκαν ήταν κυρίως φωτογραφίες πολέμου (με εξαίρεση τις φωτογραφίες πορτρέτου) όπου φωτογράφιζαν νεκρούς στρατιώτες, αφού η τεχνολογία δεν έδινε τότε τη δυνατότητα καταγραφής της δράσης του πολέμου. Σταθμός για την πρώιμη φωτογραφία κοινωνικού ντοκουμέντου ήταν ο Roger Fenton, με τις φωτογραφίες από τον Πόλεμο της Κριμαίας, όπου, φωτογραφίζοντας για τον Agnews του Χρηματιστηρίου του Manchester, κατέγραψε και περιέγραψε τη φρίκη αλλά και την ομορφιά του τόπου.
Πέρα από τον Roger Fenton, που αποτέλεσε την απαρχή για μια διερεύνηση της φωτογραφίας ως καλλιτεχνικό μέσο, υπάρχουν και σύγχρονοι φωτογράφοι που απαθανάτισαν θλιβερές εικόνες της ανθρωπότητας.
Ο Nick Ut είναι ένας φωτογράφος που δουλεύει για την Associated Press και έγινε γνωστός από την έκθεσή του “The Terror of War”, μια έκθεση από φωτογραφίες που απεικονίζουν παιδιά που προσπαθούσαν να αποφύγουν βομβιστικές επιθέσεις κατά τη διάρκεια του πολέμου στο Βιετνάμ.
Πιο συγκεκριμένα, στις 8 Ιουνίου 1972, ο φωτογράφος Nick Ut βρισκόταν έξω από το Trang Bang, όταν η Πολεμική Αεροπορία του Νοτίου Βιετνάμ έριξε κατά λάθος ένα φορτίο napalm βόμβα στο χωριό. Καθώς ο Βιετναμέζος φωτογράφος απαθανάτισε το γεγονός, είδε μια ομάδα παιδιών και στρατιωτών μαζί με ένα γυμνό κορίτσι να τρέχει στον αυτοκινητόδρομο προς την κατεύθυνσή του. Ο Ut πήγε την Kim Phuc σε νοσοκομείο, όπου έμαθε ότι μπορεί να μην επιβιώσει από εγκαύματα τρίτου βαθμού που καλύπτουν το 30% του σώματός της. Έτσι, με τη βοήθεια συναδέλφων την μετέφερε σε μια αμερικανική εγκατάσταση για θεραπεία, που έσωσε τη ζωή της. Η φωτογραφία του Ut για τις πρώτες συνέπειες της σύγκρουσης υπογράμμισε ότι ο πόλεμος είχε παρόμοιες καταστροφικές συνέπειες. Προκάλεσε, επίσης, συζητήσεις σχετικά με το τρέξιμο μιας φωτογραφίας με γυμνό, ωθώντας πολλές δημοσιεύσεις, συμπεριλαμβανομένων των New York Times, να παρακάμψουν τις πολιτικές τους. Η φωτογραφία έγινε γρήγορα μια πολιτιστική συντομογραφία για τις φρικαλεότητες του πολέμου του Βιετνάμ και εντάχθηκε στην έκθεση Burning Monk του Malcolm Browne και στην εκτέλεση Saigon του Eddie Adams ως καθοριστικές εικόνες αυτής της βάναυσης σύγκρουσης. Όταν ο Πρόεδρος Ρίτσαρντ Νίξον αναρωτήθηκε αν η φωτογραφία ήταν ψεύτικη, ο Ut σχολίασε πως η φωτογραφία αποτελεί ένα κοινωνικό ντοκουμέντο που δεν μπορεί να αμφισβητηθεί. Το 1973 η επιτροπή Pulitzer συμφώνησε και του απένειμε το βραβείο του ιδρύματος. Την ίδια χρονιά, αποσύρθηκαν και τα αμερικανικά στρατεύματα από την περιοχή.
Νίκος Οικονομόπουλος
Μέσα σε όλα αυτά, δεν θα μπορούσα να παραλείψω και τον διάσημο Νίκο Οικονομόπουλο, έναν φωτογράφο που εγκατέλειψε τη δημοσιογραφία για να ασχοληθεί με τη φωτογραφία, και μάλιστα με το κοινωνικό περιεχόμενό της. Από τη δεκαετία του 1990 μέχρι και το 2000, βλέπουμε διάφορα πρότζεκτς που ανέλαβε, όπως το “In the Balkans” και την καταγραφή των προσφύγων από το Κόσσοβο κατά την περίοδο 1997-1999. Τα Βαλκάνια για εκείνον αποτελούσαν πηγή για το υλικό του. Ο ίδιος έχει αναφέρει πως η ανθρωποκεντρική πλευρά της δουλειάς βασίζεται στην επικοινωνία του με το πρόσωπο που φωτογραφίζει. Ίσως η παραπάνω δήλωση να αποτέλεσε και την αιτία για την «αποτυχία» απαθανάτισης του κοινού του σε ένα ταξίδι του στην Ιαπωνία. Το 2000 εκδίδεται το φωτογραφικό του λεύκωμα «Από μηχανής χορός», που περιλαμβάνει φωτογραφίες από πανηγύρια, χορευτές και μουσικούς. Παράλληλα, ξεκινά ξανά να φωτογραφίζει στην Τουρκία προκειμένου να ολοκληρώσει ένα μακροχρόνιο προσωπικό έργο για τη γειτονική χώρα, που έχει βραβευτεί και με το Abdi İpekci. Ο Νίκος Οικονομόπουλος είναι ο μοναδικός φωτογράφος από την Ελλάδα που έγινε μέλος του πρακτορείου MAGNUM. Η εξέλιξη της δουλειάς του περιλαμβάνει και την έγχρωμη φωτογραφία, ειδικά στα workshops που διδάσκει σε όλο τον κόσμο, που είναι πλέον μια από τις κύριες ασχολίες του.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Επίσκεψη βασικής Ιστοσελίδας Magnum, διαθέσιμη εδώ
- Foster, H., Krauss, R., Bois, Y. & Buchloh, B. (2007). H τέχνη από το 1900. Αθήνα: Επίκεντρο.
- Gernshein, H. (1986). A Concise History of Photography (3rd ed.). New York: Dover Publications.
