Της Γεωργίας Παγιαβλά,
Το ΔΝΤ προ ημερών ανακοίνωσε τις νέες προβλέψεις για την παγκόσμια οικονομία. Χαρακτηριστικά επισημαίνει ότι αναμένεται μεγέθυνση 5,5% για το έτος 2021 και μεγέθυνση 4,2% για το 2022. Συνεχίζει λέγοντας ότι οι προβλέψεις για την ανάκαμψη της οικονομίας ενέχουν κινδύνους, καθώς τα πρόσφατα νέα για το εμβόλιο μπορεί να έχουν αυξήσει τις ελπίδες, αλλά τα νέα κύματα και οι νέες μεταλλάξεις του ιού εξακολουθούν να δημιουργούν ανησυχίες για το προοπτικές. Λόγω αυτού υπογραμμίζει ότι οι πολιτικές θα πρέπει να διασφαλίζουν την αποτελεσματική στήριξη έως ότου παγιωθεί η ανάκαμψη, να δώσουν έμφαση στην πρόοδο όσον αφορά τους κρίσιμους παράγοντες για την αύξηση του δυνητικού ΑΕΠ, τη διασφάλιση μιας δίκαιης ανάπτυξης και την επιτάχυνση της μετάβασης σε μια πιο πράσινη οικονομία (Ναυτεμπορική, 2021).
Αυτό που μου έδωσε το ερέθισμα για αυτό το άρθρο, όταν διάβασα τα παραπάνω, ήταν η λέξη «πρόοδος». Δεν υπάρχει στις μέρες μας κεντρικός στρατηγικός στόχος των κυβερνήσεων που να μην περιλαμβάνει τη λέξη πρόοδος. Όμως, είναι μια σχετικά καινούργια έννοια, που εμφανίζεται τον 18ο αιώνα. Η θεωρία της προόδου, αποκαλείται παιδί του Διαφωτισμού, καθώς ανέτρεψε την κυκλική σύλληψη του χρόνου που κυριαρχούσε την προνεωτερική περίοδο. Βέβαια, ορισμένοι κλασικιστές ερευνητές υποστηρίζουν ότι ήδη οι αρχαίοι Έλληνες είχαν κάνει αναφορά στην πρόοδο, με χαρακτηριστικό παράδειγμα των Ξενοφάνης που με τη φράση του «οι θεοί δεν τα αποκάλυψαν όλα εξαρχής στους ανθρώπους, αλλά οι άνθρωποι ψάχνοντας με τον καιρό ανακαλύπτουν το καλύτερο» εισάγει για πρώτη φορά την ιδέα της προόδου στην ιστορία του ευρωπαϊκού πολιτισμού, ενώ άλλοι ερευνητές δεν συμφωνούν με αυτή τη διαπίστωση, καθώς υποστηρίζουν ότι οι αρχαίοι δεν είχαν καν διανοηθεί την ιδέα της προόδου (Μαρκόπουλος, 2017). Αυτό που είναι ωστόσο αξιοσημείωτο είναι ότι η πίστη στην επιστημονική, τεχνική και κοινωνικο-ιστορική, συνακόλουθα, πρόοδο σοφά συμβαδίζει με την πεποίθηση ότι τα ανθρώπινα επιτεύγματα μπορούν να χρησιμοποιηθούν τόσο για καλό όσο και για κακό σκοπό.
Παρόλα αυτά, η έννοια της προόδου είναι διάχυτη στις αντιλήψεις των αρχαίων και είναι κατεξοχήν αστική έννοια. Εισηγητής της θεωρίας της προόδου ήταν ο Turgot, όπου στα μέσα του 18ου αιώνα υποστηρίζει την ευθύγραμμη και ανοδική πορεία της ανθρώπινης ιστορίας, αντικρούοντας τη μέχρι τότε θεώρηση περί κυκλικότητας. Η δυναμική θεώρηση της ιστορίας συνεχίζεται και στον Σκωτικό Διαφωτισμό, με τον Fergusson (δάσκαλο του Smith) να θεωρεί ότι το πεδίο ωρίμανσης των αιτών που καθορίζουν την πρόοδο βρίσκονται στην οικονομία, αλλά και στον Γερμανικό Ιδεαλισμό, με τον Hegel που κορυφώνει την θεωρία της προόδου και αισιοδοξεί ότι μπορεί να κάνει η πρόοδος τον Λόγο ιστορία, όπου η θέση της Θείας Πρόνοιας δίνεται στη νομοτέλεια της Ιστορίας (Λιερός, 2014).
Τον 19ο αιώνα η πρόοδος υιοθετείται, εμπεδώνεται και ενσωματώνεται στο φαντασιακό των ανθρώπων ως μια ευθεία. Πλέον, η διαρκής εξέλιξη των κοινωνιών είναι το αποτέλεσμα της διαρκής ανάπτυξης και παραγωγής. Η αληθινή γνώση είναι αποτέλεσμα της επιστήμης. Η επιστημονική γνώση δεν είναι ένα μέσο για το φωτισμό των ανθρώπων και προϋπόθεση για την κοινωνία του ορθού λόγου, αλλά το θεμέλιο της τεχνολογικής προόδου που θα λυτρώσει τον άνθρωπο από την ένδεια και θα την οδηγήσει στην κοινωνία της αφθονίας.
Και έτσι, οδηγούμαστε στο σήμερα, όπου ο εκσυγχρονισμός και η ανάπτυξη ταυτίζονται με την πρόοδο. Η αστική τάξη οδηγείται στην -απλοϊκή- αντίληψη ότι η τεχνολογική πρόοδος και η ορθολογική οργάνωση της παραγωγής και συνολικά της κοινωνίας θα οδηγήσει στην εξάλειψη των κοινωνικών αντιθέσεων και την επίτευξη της αιώνιας ειρήνης. Η τεχνολογική πρόοδος είχε ως συνέπεια την πρωτοφανή αύξηση της παραγωγικότητα της εργασίας και κατά συνέπεια την πρωτοφανή συγκέντρωση κοινωνικού πλούτου και εργασίας, με συνέπεια να έχει οδηγήσει στην όξυνση της αντίθεση φτώχειας-πλούτου.
Άρα, η ανάπτυξη δεν είναι ουδέτερη έννοια. Όταν η τάση για τεχνολογική ανανέωση, σε συνδυασμό με την παγκοσμιοποίηση η οποία συμβαδίζει με την πολιτική του νεοφιλελευθερισμού, οδηγεί την ένταση της εκμετάλλευσης της εργατικής δύναμης, της ανεργίας και των εκμεταλλευτικών σχέσεων, για ποια πρόοδο μιλάμε; Η επιστήμη και η τεχνική δεν φαίνεται να υπηρετούν την ανθρώπινη κοινότητα, αλλά το κέρδος. Ο αστός μπορεί να εκστασιάζεται μπροστά στην τεχνολογική επανάσταση που πολλαπλασιάζει τα κέρδη και τη δύναμη του, όπως και ο τεχνοκράτης που εξασφαλίζει μια άνετη ζωή χάρη στην ιδιοποιημένη υπεραξία, ή ακόμα και ο αφελής διανοούμενος που βλέπει μόνο την εξωτερική όψη των πραγμάτων, αλλά ο μαρξιστής θα ρωτήσει «σε βάρος ποιου πραγματοποιείται αυτή τη ανάπτυξη; Ποιος ιδιοποιείται τον παραγόμενο κοινωνικό πλούτο;» και ο Μαρξ με την εργασιακή θεωρία της αξία αποκαλύπτει το μηχανισμό εκμετάλλευσης της εργατικής δύναμης από το βιομηχανικό. Βέβαια, το πρόβλημα της τεχνολογικά ανεπτυγμένης βιομηχανικής παραγωγής δεν περιορίζεται μόνο στην ιδιοποίηση της υπεραξίας από τον κάτοχο των μέσων παραγωγής, αλλά αφορά τον εξουθενωτικό χαρακτήρα της μονότονης εξειδικευμένης εργασίας. Τη μετατροπή του εργάτη σε απλό εξάρτημα μηχανής, την υποδούλωσή του στη μηχανή και τελικά την καταστροφή της προσωπικότητας του εργάτη (Μπιτσάκης, 2017).
Αν ανακαλέσουμε τις πολιτικές που υπογράμμισε το ΔΝΤ, οι οποίες αναφέρθηκαν στην αρχή του παρόν άρθρου, και όλες τις δηλώσεις που επαναλαμβάνονται από τους τεχνικούς της εξουσίας, γίνεται αντιληπτό ότι έχουν εμμονή με την ανάπτυξη, την οποία την βαφτίζουν σήμερα βιώσιμη. Το φαντασιακό του καπιταλισμού ότι επιτυγχάνεται πρόοδος μέσω της ανάπτυξης κυριαρχεί. Παρά την οικονομική κατάρρευση του 2008, την αύξηση των ανισοτήτων, την περιβαλλοντική καταστροφή, ο μύθος της διαρκούς προόδου του καπιταλιστικού συστήματος δεν έχει κλονιστεί στο ελάχιστο, καθώς ως γνήσιο νόθο του εξελικτικισμού, οι όποιες αλλαγές ακολουθούν είναι τυχαίες και χωρίς κατεύθυνση διαδικασίες και οι όποιες αρμονίες είναι το τυχαίο αποτέλεσμα του αδιάκοπου ανταγωνισμού. Με άλλα λόγια, εννοείται η ευθύγραμμη, ντετερμινιστική εξέλιξη.
Τα τεράστια προβλήματα που έχουν συσσωρευτεί στις ανθρώπινες κοινωνίες σε ολόκληρο το πλανήτη, απαιτούν επιτακτικά μια ριζική επανεξέταση της έννοια της προόδου. Ο John Gray διαπιστώνει στο βιβλίο του ότι «ενώ τα άλλα ζώα σωπαίνουν όταν βρίσκονται σε μια φυσιολογική κατάσταση ραστώνης, ο άνθρωπος σωπαίνει για να δραπετεύσει από τις εσωτερικές του συγκρούσεις.» (Αναστασόπουλος, 2014). Μήπως ήρθε η ώρα να ξεπεράσουμε όλα τα καταφύγια που εφευρίσκουμε ως άνθρωποι -πολιτική, θρησκεία, ψυχανάλυση, φιλοσοφία- για να αντιμετωπίσουμε τους εαυτούς μας και να πάρουμε την Ιστορία στα χέρια μας, με στόχο να θέσουμε την επιστημονική και τεχνολογική πρόοδο στις υπηρεσίες των ουσιαστικών αναγκών του κοινωνικού συνόλου;
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Naftemporiki (2021). ΔΝΤ: Προβλέπει ρυθμό ανάπτυξης 5,5% για την παγκόσμια οικονομία. Διαθέσιμο εδώ.
- Μαρκόπουλος, Ι.Ν. (2017). Η ιδέα της προόδου στην αρχαιότητα. Διαθέσιμο εδώ.
- Μπιτσάκης, Ε. (2017). Η έννοια της προόδου: Η αστική και η μαρξιστική αντίληψη. Διαθέσιμο εδώ.
- Αναστασόπουλος, Δ. (2014). Επανεκτιμώντας την έννοια της προόδου. Διαθέσιμο εδώ.
- Λιερός, Γ. (2014). Το φάντασμα της Προόδου και το νόημα της Ιστορίας. Διαθέσιμο εδώ.
