Ρωμαϊκά αμφιθέατρα και εκτός Ρώμης; Και όμως!

Της Διαλεχτής Άνθη,

Ρωμαϊκά Αμφιθέατρα – Γενικά Χαρακτηριστικά

Γνωστά στο ευρύτερο κοινό για τη διοργάνωση αγώνων μονομαχίας, θηριομαχιών και ναυμαχιών, τα ρωμαϊκά αμφιθέατρα αποτελούν ένα χαρακτηριστικό αρχιτεκτονικό κτίσμα της ρωμαϊκής περιόδου. Οι μονομαχίες που αποτελούν ένα καθαρά ρωμαϊκό έθιμο εντοπίζονται σε ζωγραφικές απεικονίσεις του 4ου αιώνα π.Χ. σε τάφο στο Paestum της νότιας Ιταλίας και έχουν συσχετιστεί με ταφικές πρακτικές. Τον 3ο αιώνα π.Χ. (264 π.Χ.), σύμφωνα με συγγραφείς, αναφέρεται η πρώτη εκδήλωση μονομαχίας στη Ρώμη με σκοπό τη διασκέδαση του κοινού και επικράτησε σαν θέαμα έως και τις αρχές του 5ου αι. Οι πρώτες κατασκευές που φιλοξενούσαν αυτά τα θεάματα εντοπίστηκαν στην περιοχή της Καμπανίας τον 2ο αι. π.Χ. και ήταν κατασκευασμένα από ξύλο. Με βάση την αρχαιολογική έρευνα, το πρώτο πέτρινο αμφιθέατρο χρονολογείται στην Πομπηία το 80-70 π.Χ., ενώ στη Ρώμη χτίστηκε το 29 π.Χ. από τον Statilio Taurus, έμπιστο του Αυγούστου. Σε αντικατάσταση αυτού μετά από πυρκαγιά που προκλήθηκε στα χρόνια του Νέρωνα κατασκευάστηκε το ευρύτερα γνωστό Φλαβιανό Αμφιθέατρο ή αλλιώς Κολοσσαίο, ενώ εντυπωσιακές κατασκευές έχουν διατηρηθεί σε πολλές περιοχές της Ιταλίας αλλά και σε περιοχές της τότε Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (ενδεικτικά αναφέρονται Τυνησία, Κροατία, Γαλλία). Έως σήμερα έχουν διασωθεί 200 περίπου ρωμαϊκά αμφιθέατρα.

Παρατηρώντας τη μορφή τους, δίνεται η εντύπωση ότι πρόκειται για 2 θέατρα που τοποθετούνται το ένα απέναντι στο άλλο, δημιουργώντας ένα ελλειπτικό σχήμα. Σε μια πρώτη ανάλυση το κτήριο χωρίζεται σε 2 μέρη, την αρένα και το κοίλον. Η αρένα, ο χώρος στον οποίο διαδραματίζονται τα δρώμενα, έχει ωοειδές σχήμα και οι διαστάσεις της κυμαίνονται αναλογικά με την έκταση του θεάτρου. Το κοίλον, αντίστοιχα, είναι ο χώρος που φιλοξενεί τους θεατές και είναι κατάλληλα διαμορφωμένος ώστε να διασφαλίζει ορατότητα προς την αρένα για κάθε άνθρωπο. Ανάλογα με τη χωρητικότητα του κάθε αμφιθεάτρου υψώνονται όροφοι προκειμένου να επιτευχθεί η πρόσβαση στον προβλεπόμενο αριθμό ατόμων. Η στατικότητα του κτιρίου εξασφαλιζόταν με τη δημιουργία σειράς τόξων που μείωναν και «μετέφεραν» αρμονικά το βάρος του. Στο εσωτερικό ανοίγονταν διάδρομοι που εξυπηρετούσαν τη διεξαγωγή των αγώνων, ενώ κάτω από την αρένα σε χώρους που δεν ήταν ορατοί από τους επισκέπτες τοποθετούνταν τα κελιά των μονομάχων και τα κλουβιά με τα άγρια ζώα. Σημαντική προσθήκη στο κτίριο ήταν η ειδική κατασκευή (πέτρες με οπές περιμετρικά για τη στερέωση της τέντας “velum”) με στόχο την προστασία των θεατών από τις κλιμακώμενες καιρικές συνθήκες.

Κολοσσαίο ή «Φλαβίανο αμφιθέατρο», Ιταλία

Η ονομασία «Κολοσσαίο», που επικράτησε από τον Μεσαίωνα και έπειτα, κατονομάζει με κάθε ακρίβεια το αναμφίβολα επιβλητικό αμφιθέατρο της Ρώμης και μεγαλύτερο σε όλη τη ρωμαϊκή επικράτεια (μήκος 188μ., πλάτος 156μ.). Η έναρξη ανοικοδόμησης του κτιρίου χρονολογείται το 72 μ.Χ. στα χρόνια του αυτοκράτορα Βεσπασιανού (69-79 μ.Χ.) της γενιάς των Φλαβίων (για αυτό το όνομα Φλαβιανό), ενώ εγκαινιάστηκε τελικά από τον αυτοκράτορα Τίτο το 80 μ.Χ. Στόχος του πρώτου ήταν να προσφέρει έναν χώρο για θεάματα που θα ήταν προσβάσιμος και στις κατώτερες τάξεις (πληβείοι) με την παροχή δωρεάν εισιτηρίων για αυτό και η χωρητικότητα του αμφιθεάτρου εκτιμάται σε 50.000 θέσεις και άνω.

Την προσέλευση και έξοδο των θεατών στο κτίριο διευκόλυναν αφενός οι 76 έξοδοι και αφετέρου οι κλίμακες που οδηγούσαν στους τέσσερεις ορόφους. Σε μια κατασκευή που υποθέτει τις αρχές της ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής, όπως η χυτή τοιχοποιία για το εσωτερικό, η χρήση τοπικού λίθου (τραβερτίνη, γνωστή και σε κτίρια της Αναγέννησης) και πεσσών για την εσωτερική δομική στήριξη, ο εξωτερικός διάκοσμος βασίζεται στους ελληνικούς ρυθμούς. Έτσι, ανάμεσα στα τόξα παρατηρούνται συμφυείς (δηλαδή ενωμένοι με τον τοίχο) κίονες, δωρικού ρυθμού στο ισόγειο, ιωνικού στον δεύτερο, κορινθιακού στον τρίτο και κορινθιακοί πεσσοί που στήριζαν τον τέταρτο. Ο τέταρτος όροφος ήταν διακοσμημένος και με την προσθήκη αγαλμάτων. Το Κολοσσαίο λειτούργησε για περίπου 400 χρόνια, οπότε και ένα μεγάλο μέρος του καταστράφηκε από κεραυνό.

Ελ Τζέμ, Τυνησία

Για τους λάτρεις του κινηματογράφου, σε αυτό το αμφιθέατρο γυρίστηκαν σκηνές από την ταινία «Μονομάχος». Ένα από τα πιο διάσημα μνημεία της Τυνήσιας αποτελεί το τρίτο μεγαλύτερο σωζόμενο σε καλή κατάσταση αμφιθέατρο μετά το Κολοσσαίο και το αμφιθέατρο Καπούα (έχει καταστραφεί μεγάλο μέρος του). Η χωρητικότητά του αγγίζει τα 35.000 άτομα, ενώ χρονολογείται στις αρχές του 3ου αιώνα μ.Χ. (238 μ.Χ.) υπό τον τότε ανθύπατο Γόρδιο Α΄. Στον χώρο του έχουν πραγματοποιηθεί μονομαχίες αλλά και κάποιες αρματοδρομίες. Ως τον 17^ο αιώνα δεν είχε υποστεί πολλές αλλοιώσεις, ενώ τότε μέρος του οικοδομικού υλικού του χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή του τζαμιού Kairouan, που χτίστηκε σε κοντινή απόσταση από το αμφιθέατρο.

Πούλα, Κροατία

Ένα από τα καλύτερα διατηρημένα ρωμαϊκά αμφιθέατρα είναι αυτό στην πόλη Πούλα της Κροατίας, ικανό να δεχτεί περίπου 25.000 επισκέπτες. Η ανέγερσή  του υπολογίζεται στις αρχές του 1^ου αι., ενώ ανακατασκευάστηκε το 79 μ.Χ. από τον Βεσπασιανό και ολοκληρώθηκε το 81 μ.Χ. επί Τίτου. Λειτούργησε απρόσκοπτα έως τον 5ο αι. μέχρι την τελική διακοπή των αιμοβόρων θεαμάτων και μονομαχιών. Είναι γνωστό με το όνομα Αρένα και αποτελεί το μοναδικό σωζόμενο αμφιθέατρο που έχει τέσσερις πλευρικούς πύργους και τρεις ρωμαϊκούς ρυθμούς. Τον 15^ο αι. μέρος του οικοδομικού υλικού του χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή σπιτιών στην πόλη Πούλα, αλλά ευτυχώς η πρακτική αυτή διακόπηκε πριν καταστραφεί το κτίριο. Σήμερα, το κτίριο έχει αξιοποιηθεί πλήρως από την τοπική κοινωνία, καθώς στον χώρο λαμβάνουν χώρα τοπικά φεστιβάλ, ενώ το 2019 έλαβε χώρα και ποδοσφαιρικό τουρνουά με συμμετοχή γνωστών ομάδων, όπως η Μπάγερν Μονάχου.

Αρένα της Νιμ 

Κατασκευασμένο στα τέλη του 1ου αι. μ.Χ. (90 μ.X.) το αμφιθέατρο που τοποθείται στην περιοχή Gaul της Γαλλίας φιλοξενεί 24.000 άτομα. Η πρόσοψη του κτιρίου φέρει κίονες δωρικού ρυθμού, ενώ για την κατασκευή του χρησιμοποιήθηκαν μεγάλοι ογκόλιθοι, προσδίδοντας περαιτέρω μνημειακή και επιβλητική μορφή στο κτίριο. Αξιοπρόσεκτα είναι τα διακοσμητικά του στοιχεία, που υποδηλώνουν την ταυτότητα και τη λειτουργία του κτιρίου, τη λύκαινα, τον Ρωμύλο και τον Ρώμο ή Ρέμο να θηλάζουν τη λύκαινα, δύο μονομάχους και δύο προτομές ταύρων πάνω σε μία καμάρα του αμφιθεάτρου. Το κτίριο από τον 5ο αι. και τον Μεσαίωνα χρησιμοποιήθηκε ως οικιστικός χώρος για την ασφάλεια των κατοίκων. Από τον 18ο αι. πραγματοποιήθηκαν αναστηλωτικές εργασίες, ενώ από το 1853 ο χώρος είναι διάσημος για τις ταυρομαχίες του.

Βερόνα, Ιταλία

Εντός της Ιταλικής Χερσονήσου ένα εξίσου σημαντικό αμφιθέατρο είναι αυτό στην πόλη Βερόνα με συνεχή λειτουργία από το 30 μ.Χ. έως σήμερα. Στην κατασκευή του χρησιμοποιήθηκε τοπικός λευκός και ροζ λίθος, ενώ το εξωτερικό μέρος καταστράφηκε σε μεγάλο βαθμό εξαιτίας σεισμού το 1117. Κατά τη ρωμαϊκή περίοδο στον χώρο του διεξάγονταν μονομαχίες, θηριομαχίες και κυνήγι άγριων ζώων, γνωστό ως “venationes”, που παρακολουθούσαν 30.000 θεατές από τους δύο ορόφους του αμφιθεάτρου. Σύμφωνα με ανασκαφικές έρευνες, σημαντική ήταν η χρήση του νερού ως μέσο στα δρώμενα αλλά και στην καθαριότητα του χώρου. Κατά τον Μεσαίωνα ο χώρος διατηρεί τον χαρακτήρα του, φιλοξενώντας κονταρομαχίες, ενώ από τον 18^ο αι. έως σήμερα λειτουργεί ως όπερα με καταξιωμένους καλλιτέχνες από όλο τον κόσμο.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Ηölscher, T., (2005) Κλασική Αρχαιολογία, Βασικές Γνώσεις, Μτφ, Παπαγεωργίου, Π., Επιμέλεια, Καραναστάση, Π., University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2005
• Ramage. H., N. & Ramage, A., (2000) Ρωμαϊκή Τέχνη, Μτφ, Ιωακειμίδου, Χ., Επιμέλεια, Στεφανίδου-Τιβερίου, Θ., University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2000
• Klar, Laura S. “Theater and Amphitheater in the Roman World.” In Heilbrunn Timeline of Art History. New York: The Metropolitan Museum of Art, 2000–. http://www.metmuseum.org/toah/hd/tham/hd_tham.htm
• Αmphitheatre – Architecture, διαθέσιμο εδώ
• 10 Famous Roman Amphitheatres, διαθέσιμο εδώ
• Οι θηριωδίες στις αρένες της αρχαίας Ρώμης, διαθέσιμο εδώ
• Arena di Verona Opera Festival, διαθέσιμο εδώ
  

  ---