Της Ελένης Μακράκη,
Το Ολοκαύτωμα καταγράφηκε στη συλλογική μνήμη ως μία από τις μελανότερες σελίδες της ιστορίας. Πρόκειται για την κορωνίδα του ναζισμού, τη συστημική εξόντωση εκατομμυρίων ανθρώπων που ανήκαν σε μειονότητες και αποτελούσαν τροχοπέδη για την «καθαρότητα της Άριας Φυλής». Ένα έγκλημα που παραμένει στο προσκήνιο, γεγονός που οφείλεται, εν μέρει, στην τέχνη, η οποία μετέφερε εκλαϊκευμένα τον τρόπο που κατανόησε την τραγωδία.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το τραγούδι του Leonard Cohen “Dance me to the end of love”, το οποίο θεωρήθηκε μια ωδή στον έρωτα, κάτι που ο ίδιος ο Cohen διέψευσε. Το 1985, ερωτηθείς σχετικά με την έμπνευση του τραγουδιού, απάντησε: «Λοιπόν, νομίζω ότι θα απογοητεύσω τους πάντες, αν πω με ποιον τρόπο προέκυψε. Θέλετε να ακούσετε; […] Το πραγματικά απογοητευτικό κομμάτι της αληθινής ιστορίας είναι ότι έμαθα ότι στα στρατόπεδα συγκέντρωσης υπήρχε το έθιμο να βάζουν τους μουσικούς, που υπήρχαν μεταξύ των κρατουμένων να παίζουν μικρά κουαρτέτα εγχόρδων, όσο οι Ναζί σκότωναν. Οπότε το τραγούδι θα μπορούσε να είναι σαν μια προσευχή ή ένα τραγούδι αγάπης. Ο στίχος “dance me to your beauty with a burning violin” (χόρεψέ με στην ομορφιά σου με ένα φλεγόμενο βιολί) με αυτή την ιδέα αποκτά άλλη οπτική γωνία». Δέκα χρόνια αργότερα, θα συμπλήρωνε πως στον τελευταίο αυτό στίχο υποδηλώνεται η ομορφιά του τέλους της ύπαρξης που, στην προκειμένη περίπτωση, περιλαμβάνει το στοιχείο του πάθους.
Όσα διηγήθηκε ο σπουδαίος καλλιτέχνης βρίσκουν την αλήθεια τους σε μαρτυρίες, όπως εκείνη του Ιάκωβου Στρούμσα, το βιολί του οποίου θα γινόταν η συνοδεία που οι Ναζί αναζητούσαν. Μια μελωδία που θα «κάλυπτε» τις φωνές όσων οδηγούνταν στο θάνατο ή σε βασανιστήρια. «Ακουγόταν μια φωνή: “Mutzenab”, και κάθε φάλαγγα που την αποτελούσαν εκατό σκλάβοι χαιρετούσε βγάζοντας το σκούφο». Αυτό θυμάται ο Ιάκωβος Στρούμσα από την εμπειρία του στο Μπίρκεναου, ως σόλο βιολιστής, θεατής και, παράλληλα, μέρος της φρίκης.
«Η νομιμοποίηση εξόντωσης της ανάξιας ζωής» σε όλες της τις εκφάνσεις: Καταστροφή περιουσιών, υποχρεωτικές στειρώσεις, βιασμοί, διώξεις, βία, τάγματα θανάτου, χωρισμός οικογενειών, δεξιά ζωή-αριστερά θάνατος, θάλαμοι αερίων, κρεματόρια, τύφος, ψείρες, αυτοκτονίες, υποχρεωτικές αυτοκτονίες, καταναγκαστική εργασία, παιδική εργασία, εξαναγκαστική πορνεία, παιδική πορνεία, γρίπη, κραυγές και νούμερα χαραγμένα στα χέρια. Εγκλήματα υπό τη συνοδεία βιολιών που, συνήθως, ακολουθούσαν την τύχη των ανθρώπων τους. Οι Ναζί διασκέδαζαν την ανησυχία, που τους δημιουργούσαν οι φωνές των κρατουμένων, εκπέμποντας παράλληλα, το μήνυμα πως στα στρατόπεδα συγκέντρωσης λάμβανε χώρα κάποιο καλλιτεχνικό δρώμενο. Ο μέσος Γερμανός άκουγε τα βιολιά και εφησυχαζόταν, τόσο γιατί έβλεπε τον «κίνδυνο» να απομακρύνεται, όσο και επειδή εν μέσω πολέμου δεν εδύνατο να ασχοληθεί με τον Εβραίο, που είχε αποπροσωποποιηθεί για αυτόν σε τέτοιο βαθμό, ούτως ώστε να μην κατανοεί, ότι πίσω απ’ το θρησκευτικό τίτλο υπήρχε ένας άνθρωπος που βασανιζόταν.
Εκτός από τις εκτελέσεις οι βιολιστές συνόδευαν και τον καταναγκαστικό χορό των μελλοθάνατων, ένα είδος «άρτου και θεάματος» για τα ναζιστικά μάτια. Η εμπειρία της Selma Wijnberg είναι ανατριχιαστική: «Στο Στρατόπεδο 3 υπήρχε μια φωτιά και η δυσωδία της σάρκας που καιγόταν ήταν ανυπόφορη. Κάποιος με ρώτησε “Ξέρεις τη σημαίνει αυτή η φωτιά;”, εγώ ένευσα με το κεφάλι μου. Μου εξήγησε ότι ήταν νεκρική πυρά από τα άτομα της μεταγωγής μας. Στη συνέχεια, οι Γερμανοί μας διέταξαν να χορέψουμε σε ζευγάρια, ενώ ένας κρατούμενος έπαιζε βιολί.»
Ο Cohen συνέκρινε το πάθος που υπάρχει στο τέλος της ζωής με το πάθος που ενέχει η παράδοση στον έρωτα. Η μαρτυρία του Stefan Moise πραγματώνει αυτή τη σύγκριση, καθώς με παρότρυνση της γυναίκας του δραπέτευσε από τα εγκαταλελειμμένα χωράφια, όπου είχαν αφεθεί για να πεθάνουν, παίρνοντας μαζί το βιολί του. Έως ότου να τη ξανασυναντήσει, μετά το πέρας του πολέμου, ένιωθε τύψεις γι αυτή και τη νοσταλγούσε. Μια ιστορία που επαληθεύει το Leonard Cohen και θυμίζει αριστουργήματα, όπως το «Άσμα Ασμάτων» του Ιάκωβου Καμπανέλλη.
Ιστορίες, όπως οι παραπάνω είναι στη διάθεση όλων όσοι ενσκήπτουν στη συγκεκριμένη εποχή. Έτσι, προκύπτουν ποικίλες ερμηνείες που αφορούν στις αιτίες του Ολοκαυτώματος, όπως η ψυχιατρική προσέγγιση που το αποδίδει σε ψυχική ασθένεια του Χίτλερ. Απ’ την άλλη, κάποιοι ιστορικοί υποστηρίζουν, ότι οι προθέσεις του ήταν τόσο ισχυρές και άκαμπτες, ώστε η εφαρμογή τους να αποτελεί μονόδρομο, ενώ στην ίδια φιλοσοφία, η δομιστική θεωρία που εστιάζει στη δομή του κράτους εξηγεί, ότι ο ολοκληρωτισμός και τα σχέδια του Φύρερ συνταίριαξαν απολύτως οδηγώντας στη τελική λύση. Σε αντίθεση με τις ερμηνείες που αποδίδουν τις ευθύνες σε ένα μοναδικό υπαίτιο, πέφτοντας σε λογικά σφάλματα, μια σημαντική μερίδα ιστορικών συνδέει το Oλοκαύτωμα με οικονομικούς λόγους. Η Γερμανία χρειαζόταν τη συσσώρευση πρωταρχικού κεφαλαίου, το οποίο προέρχεται από τις μεγάλες επιχειρήσεις. Αφενός, λοιπόν, η καταστροφή μικροπεριουσιών (σημαντικό μέρος των οποίων ανήκε στους Εβραίους) και αφετέρου η δουλική εργασία στα στρατόπεδα συγκέντρωσης οδηγούν στην άνθηση του μεγάλου εμπορίου. Από τις θεωρίες αυτές εξάγεται το συμπέρασμα, ότι η δολοφονία όλων αυτών των ανθρώπων ήταν αποτέλεσμα του «φλερτ» μεταξύ της φασιστικής πολιτικής-που πήρε σάρκα και οστά στο πρόσωπο του Χίτλερ- και του κεφαλαίου. Φυσικά, η αλήθεια είναι πολύπλευρη και χρειάζεται εξονυχιστική μελέτη.
«Μόλις βυθίζεις το νυστέρι μέσα σ’ ένα τέτοιο απόστημα, θα ’βλεπες από κει, σαν ένα σκουλήκι από σάπιο σώμα, ένας μικρός Ιούδας έκπληκτος κάτω απ το ξαφνικό φως». Ακριβώς αυτή η ρατσιστική ρητορική, που απέδιδε τις ευθύνες στον «άλλον», υπήρξε ιδιαίτερα γοητευτική και πάνω της στηρίχθηκε ένα φοβερό έγκλημα, που διαπράχθηκε κοινή συναινέσει. Ωστόσο, η προσπάθεια των Ναζί να εξαφανίσουν οποιαδήποτε ομάδα απέκλινε από το πρότυπο του Γερμανού, έπεσε στο κενό, στο ίδιο κενό που πέφτουν και οι προσπάθειες διαγραφής των συγκλονιστικών αυτών γεγονότων από τη μνήμη από τους αναθεωρητές της Ιστορίας.
Διότι, πάντα υπάρχουν άνθρωποι που αντιστέκονται πολεμώντας μέχρι θανάτου για την ελευθερία όλων, αλλά και γράφοντας, σκηνοθετώντας, τραγουδώντας, ζωγραφίζοντας την ιστορική αλήθεια. Το Ολοκαύτωμα αποτελεί σήμα κατατεθέν για τους αγώνες κατά του φασισμού και είναι χρέος μας να θυμόμαστε, ότι όσο κι αν φλέγονται τα βιολιά, ποτέ δεν καίγονται ολοκληρωτικά.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Γιατί εξόντωνε ο Χίτλερ τους Εβραίους;, Moviementa Productions, διαθέσιμο εδώ
- Leonard Cohen: Dance me to the end of love (Live 1985), διαθέσιμο εδώ
- Leonard Cohen-Dance me to the end of love, Story of Song, διαθέσιμο εδώ
- United States Holocaust Memorial Museum, Official Website, διαθέσιμο εδώ
- Ιάκωβος Στρούμσα, ο Θεσσαλονικιός: Ο βιολιστής του Μπίρκεναου-Άουσβιτς, η ζωή του και πώς επιβίωσε, Thessnews, διαθέσιμο εδώ
- Ian Kershaw: «Ο Χίτλερ, οι Γερμανοί και η “Τελική Λύση”», εκδόσεις Πατάκη, σσ.305-346
- Αδόλφος Χίτλερ: «Ο Αγών μου», γερμανική έκδοση, σσ. 52
- «Τα 20 μεγαλύτερα αινίγματα της Ιστορίας», εκδ.Αρχέτυπο, σσ.156-163
