Της Γεωργίας Δέδε,
Τι είναι το φαινόμενο του Πυγμαλίωνα ή διαφορετικά η αυτοεκπληρούμενη προφητεία στην εκπαίδευση; Σε ποιον βαθμό μπορεί αυτό το φαινόμενο να διχάσει τον εκπαιδευτικό, να εκτοπίσει την εκπαιδευτική διαδικασία και να καταδικάσει έναν μαθητή, περιγράφοντάς τον ως «κακό», «αδιάφορο» ή «τεμπέλη»; Το 1968, οι Rosenthal και Jacobson μελέτησαν την έννοια των προσδοκιών αναφορικά με τη σχολική επίδοση των μαθητών. Συγκεκριμένα, παρατήρησαν πως οι υψηλές προσδοκίες των εκπαιδευτικών για υψηλή επίδοση των μαθητών τους οδηγούσε όντως σε καλύτερη σχολική πρόοδο, ενώ αντίθετα οι χαμηλές προσδοκίες οδηγούσαν σε φτωχότερη σχολική παρουσία κι απόδοση αυτών. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, οι Rosenthal και Jacobson (1968) κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι οι εκπαιδευτικοί, υποσυνείδητα ή χωρίς να έχουν πλήρη επίγνωση, λειτουργούν με τρόπους και συμπεριφορές που ενθαρρύνουν ή αποθαρρύνουν τους μαθητές τους, ανάλογα με τις προσδοκίες που έχουν από αυτούς, προς τη σχολική επιτυχία. Οι συμπεριφορές αυτές μπορεί να μεταφράζονται σε επίδειξη περισσότερης προσοχής, κατανόησης ή ακόμη και υιοθέτηση θετικότερης αντιμετώπισης. Έτσι, ο εκπαιδευτικός συμπεριφέρεται με έναν ορισμένο τρόπο, ο μαθητής μέσω των αλληλεπιδράσεων αντιλαμβάνεται τη στάση του εκπαιδευτικού και αντιδρά αναλόγως στις θετικές ή αρνητικές προσδοκίες που λαμβάνει.
Το φαινόμενο αυτό έρχεται να δείξει την επίδραση που έχει ο εκπαιδευτικός στην εξέλιξη και την επιτυχία των μαθητών του. Ως αποτέλεσμα, ο εκπαιδευτικός λειτουργεί ως προσδιοριστικός παράγοντας της σχολικής πορείας των μαθητών, καθώς η γνώμη του και οι προσδοκίες του για τους μαθητές του μπορούν να επιδράσουν καταλυτικά στο αποτέλεσμα της σχολικής διαδικασίας (Κατσίλλης, 2005).
Οι θετικές ή οι αρνητικές αντιλήψεις των εκπαιδευτικών για τους μαθητές τους φαίνεται να επηρεάζουν σημαντικά τις τυπικές τάξεις. Τι συμβαίνει όμως σε σχολεία και τάξεις με μαθητές μειονοτήτων; Με ποιον τρόπο, οι προσωπικές αντιλήψεις και οι θέσεις του εκπαιδευτικού σχετικά με τη δυνατότητα αλλαγής της σχολικής επίδοσης των μαθητών μπορούν να επηρεάσουν την πρόοδο των αλλοδαπών μαθητών; Βάσει ερευνών των προηγούμενων ετών, οι μαθητές με χαμηλότερο κοινωνικό-οικονομικό status και εκπαίδευση φαίνεται συχνά να πέφτουν θύματα αναπαραγωγής των κοινωνικών ανισοτήτων εντός του σχολείου. Με τον τρόπο αυτό, τα ευπαρουσίαστα παιδιά, που διαθέτουν τις απαιτούμενες ακαδημαϊκές δεξιότητες (γλωσσική επάρκεια, πολιτισμικό κεφάλαιο, οικονομική επιφάνεια) έχουν περισσότερες πιθανότητες για υψηλή σχολική επίδοση σε σχέση με μαθητές κατώτατης κοινωνικό-οικονομικής προέλευσης.
Σε ποιον βαθμό, όμως, ο εκπαιδευτικός είναι ο μοναδικός παράγοντας που δρα κι επιδρά στις προσδοκίες των μαθητών με δεδομένη τη συνεχή επαγγελματική κατάρτισή του ιδιαίτερα σε ζητήματα διαπολιτισμικής εκπαίδευσης; Ποιος είναι ο ρόλος των αλλοδαπών γονέων στη σχολική επίδοση των αλλοδαπών μαθητών; Ακόμη, πώς επιδρά το ίδιο το εκπαιδευτικό σύστημα στη διαφοροποίηση και πρόοδο μαθητών με διαφορετικό πολιτισμικό και γλωσσικό κεφάλαιο; Πώς το ίδιο το σχολείο παρέχει ίσες ευκαιρίες σε όλους τους μαθητές; Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα του Sirius Network Policy (2015), οι μετανάστες μαθητές στην Ευρώπη αντιμετωπίζουν μεγάλες πιθανότητες να εγγραφούν σε σχολεία όπου το ποσοστό των κοινωνικά αποκλεισμένων μαθητών είναι υψηλό και ταυτόχρονα το επίπεδο επίδοσης χαμηλότερο. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, οι μετανάστες μαθητές βρίσκονται αντιμέτωποι με χαμηλότερες εκπαιδευτικές προσδοκίες, καθώς και με τον κίνδυνο της αυτοεκπληρούμενης προφητείας. Ως εκ τούτου, βάσει των ευρημάτων της ετήσιας αναφοράς του ΟΟΣΑ (OECD, 2018), οι χαμηλές προσδοκίες των μαθητών με χαμηλότερο κοινωνικό-οικονομικό υπόβαθρο συνδέονται άμεσα με τα υψηλά ποσοστά σχολικής διαρροής στη χώρα μας. Συγκεκριμένα, το 2017 18% των μαθητών των μειονοτήτων σταμάτησαν την εκπαίδευσή τους, ενώ αντίστοιχα το ποσοστό των γηγενών μαθητών ήταν μόλις 5,5% (OECD, 2018).
Ουσιαστικά, το φαινόμενο της αυτοεκπληρούμενης προφητείας αποτελεί έναν φαύλο κύκλο παραγωγής και αναπαραγωγής των κοινωνικών ανισοτήτων εντός της εκπαιδευτικής διαδικασίας με συνέπειες που διαπερνούν το κοινωνικό φάσμα. Καθώς ο σύγχρονος εκπαιδευτικός τείνει να είναι καλά ενημερωμένος και ευαισθητοποιημένος, ο ρόλος της διαιώνισης των ανισοτήτων φαίνεται να χρεώνεται στο εκπαιδευτικό σύστημα, όπου ακόμη και σήμερα οι ευκαιρίες εκχωρούνται βάσει οικονομικής δεινότητας, χώρας προέλευσης και θρησκεύματος.
