Της Αλεξάνδρας Σελίμη,
Τι μπορεί να συμβεί, όταν ο σπουδαιότερος συνθέτης μίας χώρας συνθέτει πάνω σε στίχους του εθνικού ποιητή της ένα έργο βασισμένο στο αρχέτυπο των ηρώων της; Ο «Ευγένιος Ονιέγκιν» φυσικά. Το αριστούργημα της ρωσικής όπερας, γραμμένο από τον μεγάλο Πιότρ Ίλιτς Τσαϊκόφσκι μας «μιλά» για την αγάπη χωρίς ανταπόκριση, το πάθος και την απερισκεψία του έρωτα, τον θάνατο, αλλά και τις κοινωνικές συμβάσεις, την τιμή και την περηφάνια. Ο «Ευγένιος Ονιέγκιν», ωστόσο, έγινε γνωστός σαν το έμμετρο μυθιστόρημα του Αλεξάντρ Πούσκιν. Χρειάστηκε να περάσει σχεδόν μισός αιώνας για να το μετατρέψει ο Τσαϊκόφσκι σε λιμπρέτο.
Ο Πούσκιν άρχισε να εκδίδει τον «Ευγένιο Ονιέγκιν» τμηματικά τον Μάιο του 1823, ενώ η πρώτη έκδοση του ολοκληρωμένου έργου έγινε το 1833. Στο έργο αυτό, ο Πούσκιν «συμπύκνωσε» τη Ρωσία της εποχής μέσα σε 389 στροφές ιαμβικού στίχου, ενώ ο χαρακτήρας του Ονιέγκιν αμέσως αποτέλεσε ένα επαλαμβανόμενο μοτίβο κλασικού αντιήρωα στη ρωσική λογοτεχνία. Το 1877 ο Πιότρ Ίλιτς Τσαϊκόφσκι αποφασίζει να συνθέσει μία όπερα πάνω στο κείμενο του Πούσκιν και μέσα σε οκτώ μήνες την ολοκληρώνει. Ανεβαίνει για πρώτη φορά το 1879 από σπουδαστές του Ωδείου της Μόσχας, ενώ παίζεται και από το Θέατρο Μπολσόι δύο χρόνια αργότερα. Έτσι, λοιπόν, φτάνει στα αυτιά του κοινού η ιδιαίτερα συγκινησιακή και δραματική μουσική του «Ευγένιου Ονιέγκιν».
Ας πούμε, όμως, δύο λόγια για την υπόθεση. Ο Ευγένιος Ονιέγκιν είναι ένας νεαρός δάνδης, μορφωμένος, αλλά σκληρός και αδιάφορος προς τη ζωή. Πρόκειται για τον λεγόμενο «περιττό άνθρωπο»: ένας νέος αριστοκράτης, έξυπνος και ικανός, αλλά γεμάτος ματαιοδοξία, βαρεμάρα και κυνισμό, ο οποίος στερείται εμπάθειας και κοινωνικής ευαισθησίας. Ο όρος έγινε διάσημος από «Το ημερολόγιο ενός περιττού ανθρώπου» του Ιβάν Τουργκιένεφ, καθώς από εκεί και μετά ακολούθησε πληθώρα όμοιων ηρώων. Ο Ονιέγκιν κληρονομεί ένα σπίτι στην εξοχή και εκεί αναπτύσσει φιλία με τον Βλαντίμιρ Λένσκι, έναν νεαρό ποιητή, γεμάτο νεανική φλόγα και πάθος, πιστό στα ρομαντικά ιδανικά. Οι χαρακτήρες τους είναι αντιθετικοί, αλλά μάλλον αυτό τους «τραβά» κοντά. Ο Λένσκι είναι αρραβωνιασμένος με τη νεαρή Όλγα, τη μικρότερη αδερφή της Τατιάνα, μία ήσυχη κοπέλα της επαρχίας, «βυθισμένη» στα βιβλία της και ιδιαίτερα ρομαντική.
Στην πρώτη πράξη, μετά από ένα ντουέτο μεταξύ της μητέρας των κοριτσιών και της παραμάνας, αλλά και μερικά τραγούδια χωρικών για τη συγκομιδή γνωρίζουμε τους τέσσερις ήρωες: η αγαθή Τατιάνα, ο κυνικός Ονιέγκιν, ο ιδεαλιστής Λένσκι και η ζωηρή και χαριτωμένη Όλγα. Η Τατιάνα, έχοντας συνειδητοποιήσει πως ερωτεύτηκε τον Ονιέγκιν μετά από την επίσκεψή του, του γράφει ένα γράμμα κυριευμένη από έκσταση και πάθος. Η περίφημη σκηνή του γράμματος διαρκεί 12 λεπτά και είναι γεμάτη εκρήξεις συναισθημάτων, αφοπλιστική ειλικρίνεια και σαρωτικές μελωδίες. Η μουσική αντικατοπτρίζει την ιδιοσυγκρασία της Τατιάνας καλύτερα από ποτέ με το χαρακτηριστικό θέμα της εξομολόγησής της. Η απάντηση του Ονιέγκιν παρ’ όλα αυτά είναι ψυχρή και απογοητευτική. Παραδέχεται πως γοητεύεται από την ειλικρίνεια και την αγνότητά της, ωστόσο δεν είναι ο άντρας που θα μπορούσε να επιβιώσει σε έναν γάμο και θα την έκανε δυστυχισμένη.
Στη δεύτερη πράξη, οι ήρωές μας βρίσκονται στη γιορτή της Τατιάνα στο σπίτι των Λάριν, όπου ακούμε βαλς και μαζούρκες. Ο Ονιέγκιν, αφού συνειδητοποιεί ότι ο Λένσκι του είχε δώσει ψευδείς ελπίδες για ένα ήσυχο τραπέζι, αποφασίζει να του το ανταποδώσει, χορεύοντας και φλερτάροντας με την Όλγα. Ο Λένσκι προσβεβλημένος καλεί τον Ονιέγκιν σε μονομαχία και αυτός δέχεται χωρίς κάποια προσπάθεια να απολογηθεί. Όταν φτάσουμε στον τόπο της μάχης, ακούμε την περίφημη, γεμάτη λυρισμό άρια του Λένσκι, όπου πενθεί τη νεότητα και την αγάπη του. Όπως προμηνύει το τραγούδι του, ακολουθεί ο θάνατός του από το πιστόλι του Ονιέγκιν.
Η τρίτη πράξη της όπερας ανοίγει με τη ζωηρή και μεγαλόπρεπη polonaise, που τόσο συχνά ακούμε για encore. Η ατμόσφαιρα της μουσικής έχει αλλάξει στο ύφος της υψηλής τάξης και των κοσμοπολίτικων σαλονιών. Έχουν περάσει πέντε χρόνια και βρισκόμαστε στην Αγία Πετρούπολη σε μία από τις φανταχτερές εκδηλώσεις που σύχναζε ο Ονιέγκιν. Εκεί βρίσκεται και η Τατιάνα με τον σύζυγό της, τον πρίγκιπα Γκρέμιν. Όταν ο Ονιέγκιν βλέπει την Τατιάνα εκπλήσσεται με τη μεταμόρφωσή της σε μία αριστοκρατική γυναίκα, ενώ η Τατιάνα μετά βίας κρατάει τα δάκρυά της. Ο Γκρέμιν τραγουδά μία άρια για την αγαπημένη του σύζυγο, ενώ ο Ονιέγκιν σαστισμένος καταλαβαίνει πως είναι ερωτευμένος με την Τατιάνα και της γράφει ένα γράμμα, επιδιώκοντας μία συνάντηση μαζί της. Στην τελευταία σκηνή, οι ρόλοι πια έχουν αντιστραφεί. Ο Ονιέγκιν προσπαθεί να πείσει την Τατιάνα να είναι μαζί, ενώ η Τατιάνα, όντας φανερά σε δυστυχία, παραδέχεται ότι δεν έχουν αλλάξει τα συναισθήματά της, αλλά δεν θα μπορέσει να είναι μαζί του, καθώς είναι παντρεμένη και θέλει να μείνει πιστή στον σύζυγό της.
Κάπως έτσι «κλείνει» το έργο, αφήνοντας τον Ονιέγκιν σε απόγνωση, την Τατιάνα απαρηγόρητη και το “happy ending” μόνο στη φαντασία μας. Εδώ βλέπουμε καθαρά πλέον τη νίκη του ρεαλισμού έναντι του ρομαντισμού. Η Τατιάνα δεν είναι μία ακόμη αθεράπευτα ρομαντική ηρωίδα, η οποία θα πέσει στην αγκαλιά του αγαπημένου της χωρίς να υπολογίσει τις επιπτώσεις και ο Ονιέγκιν δεν θα μετατραπεί ως δια μαγείας σε έναν αρτιότερο άνδρα. Στην πραγματικότητα, δε θα μπορούσε να κάνει ποτέ ευτυχισμένη την Τατιάνα, ακόμη κι αν τα συναισθήματά του στο τέλος ήταν ειλικρινή, καθώς οι δύο ήρωες είναι τόσο διαφορετικοί. Ο Λένσκι, από την άλλη, ο οποίος έχει χαρακτήρα όμοιο με της Τατιάνας, γοητεύεται από τη νεαρότερη αδερφή, την Όλγα, πράγμα παράδοξο. Όπως και ο Ονιέγκιν, σαν μεγαλύτερος και ωριμότερος θα έπρεπε να κατευνάσει την αντιπαράθεση με τον Λένσκι. Ωστόσο, δεν το κάνει, με αποτέλεσμα ο Λένσκι να σκοτωθεί αδίκως από τα χέρια του φίλου του. Το δράμα υπάρχει διάχυτο στο έργο, όπως και στην τόσο περιγραφική και ατμοσφαιρική μουσική του Τσαϊκόφσκι. Φαίνεται πως ο Πούσκιν, παρά την ιδιότητα του ρομαντικού ποιητή, μας δείχνει εδώ μία άλλη πλευρά της ζωής, πιο ρεαλιστική και κάθε άλλο παρά εξιδανικευμένη.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- WHAT TO EXPECT FROM EUGENE ONEGIN, METOPERA.org, διαθέσιμο εδώ
- Eugene Onegin – Musical Analysis and the complete audio file, operalively.com, διαθέσιμο εδώ
