Του Κωνσταντίνου Πίχλιαβα,
Θέμα του σημερινού άρθρου (το οποίο τυγχάνει και το πρώτο της νέας χρονιάς) είναι ο Α΄ μιθριδατικός πόλεμος και οι καταλυτικές επιπτώσεις που η διεξαγωγή του επέφερε για τον ελλαδικό χώρο. Ας βάλουμε όμως, τα γεγονότα σε σειρά αρχίζοντας από το ευρύτερό τους πλαίσιο.
Βρισκόμαστε στο μεταίχμιο μεταξύ ελληνιστικής και ρωμαϊκής περιόδου, η οποία επισήμως ξεκινά το έτος 30 π.Χ. με την κατάλυση του πτολεμαϊκού βασιλείου της Αιγύπτου, του τελευταίου βασιλείου των Διαδόχων. Η μεταβατική αυτή περίοδος ξεκινά με τη νίκη του Αιμιλίου Παύλου επί του Περσέα το 168 και αργότερα, το 148, τη δημιουργία της επαρχίας της Μακεδονίας (Provincia Macedoniae). Ολόκληρος ο ελλαδικός χώρος τέθηκε υπό ρωμαϊκή «εποπτεία», χάρη στις λεγεώνες που έδρευαν στα μακεδονικά εδάφη. Πεθαίνοντας το 133 ο Άτταλος Γ΄ της Περγάμου, άφησε το βασίλειό του κληρονομιά στη Ρώμη, η οποία προχώρησε στη δημιουργία της επαρχίας της Ασίας (Provincia Asiae) το 129.
Στη Ρώμη, που εν τω μεταξύ βρισκόταν αντιμέτωπη με τις μεταρρυθμίσεις των αδερφών Γράκχων, επετράπη σε εταιρίες ιππέων (δημοσιώνες) η εκμίσθωση των επαρχιακών φόρων. Όπως γίνεται σαφές, η πρακτική αυτή οδήγησε σε φαινόμενα ασυδοσίας και διαφθοράς. Οι επαρχιακοί διοικητές δεν μπορούσαν να κάνουν τίποτα, είτε λόγω φόβου (οι ιππείς εκδίκαζαν τις σχετικές με κακοδιοίκηση υποθέσεις που αφορούσαν συγκλητικούς), είτε από σύμπραξη μαζί τους. Η δυσαρέσκεια που προκλήθηκε δεν άφησε στο απυρόβλητο ούτε τους κατά τόπους εγκατεστημένους Ιταλιώτες και Ρωμαίους εμπορευόμενους. Η φορολογία ήταν τόσο δυσβάστακτη, ώστε και οι πόλεις αναγκάστηκαν να δανείζονται με υπέρογκους τόκους και να υποθηκεύουν τη δημόσια περιουσία και προσόδους (θέατρα, στάδια, παλαίστρες αγρούς κ.α.).
Πως όμως, προέκυψε ο πόλεμος; Ο βασιλιάς του Πόντου, Μιθριδάτης, εποφθαλμιούσε τα εδάφη των γειτονικών βασιλείων, της Βηθυνίας και της Καππαδοκίας. Ο θάνατος του γαμπρού του, βασιλιά της Καππαδοκίας, και η de facto απόπειρα προσάρτησης του βασιλείου, από το βασιλιά της Βηθυνίας, Νικομήδη Γ΄, με την ανάληψη της αντιβασιλείας του νεαρού ηγεμόνα, τον ανάγκασαν να εμπλακεί στα πράγματα της Καππαδοκίας, την οποία για σύντομο χρονικό διάστημα προσάρτησε, αναθέτοντας την βασιλεία σε έναν από τους υιούς του. Τελικά, με συγκλητικό δόγμα, ο πόντιος μονάρχης αναγκάστηκε να επιστρέψει τις κτήσεις του στην Καππαδοκία και την Παφλαγονία (94).
Ο Μιθριδάτης επωφελήθηκε από την έκρηξη του Συμμαχικού πολέμου (91-87) και των ενδοδυναστικών ερίδων μεταξύ των υιών του Νικομήδη. Με τη στήριξη του βασιλέα της Αρμενίας, Τιγράνη, εισέβαλε εκ νέου στην Καππαδοκία και προσάρτησε τα εδάφη της. Η Ρώμη, της οποίας η νίκη διαφαινόταν ήδη κατά το πρώτο έτος του πολέμου, με πρεσβεία της απαίτησε την εκκένωση των καταληφθέντων εδαφών. Ο Μιθριδάτης αρχικά έδειξε να κάμπτεται, όμως, η εριστική στάση του αρχηγού της πρεσβείας, Μανίου Ακυλίου, ο οποίος απαίτησε από φιλαργυρία αποζημίωση σε χρυσό, εξώθησε τα πράγματα στα άκρα. Ο Μιθριδάτης όχι μόνο δεν ενέδωσε, αλλά μετά από αποτυχημένη απόπειρα εισβολής του Νικομήδη Δ΄ της Βηθυνίας κήρυξε ανοιχτά τον πόλεμο στη Ρώμη και τους συμμάχους της.
Ο Νικομήδης γρήγορα κατανικήθηκε και κατέφυγε στην Ιταλία, ομοίως και οι δυνάμεις του Μανίου Ακυλίου, ο οποίος συνελήφθη και εκτελέστηκε δι’ εγχύσεως υγρού χρυσού στο στόμα του. Ο Μιθριδάτης κατέστη με τον τρόπο αυτό κύριος της Μικράς Ασίας, χωρίς να αντιμετωπίσει ιδιαίτερη αντίσταση. Λίγες πόλεις του αντιστάθηκαν, μεταξύ αυτών η Στρατονίκεια (που τελικά καταλείφθηκε) και η Μαγνησία του Σίπυλου. Λίγο αργότερα, ο Μιθριδάτης με επιστολή του προς τις ηγεσίες των πόλεων διέταξε σε συγκεκριμένη ημερομηνία την εκτέλεση όλων των Ιταλικών και Ρωμαίων κατοίκων τους, έργο που ανατέθηκε σε ξένους μισθοφόρους. Τα θύματα υπολογίζονται περί τις 80.000, άνδρες, γυναίκες και παιδιά.
Με την είσοδο του μιθριδατικού στρατεύματος στη Μακεδονία, της οποίας οι στρατιωτικές δυνάμεις ήσαν απροετοίμαστες, η λαϊκή αγανάκτηση δεν στράφηκε μόνο κατά Ρωμαίων και Ιταλικών, αλλά και των ανωτέρων στρωμάτων των πόλεων, που επί τω πλείστον τηρούσαν φιλορωμαϊκή στάση. Το 88 στην Αθήνα ανατράπηκαν οι αριστοκρατικοί και «αναβίωσε» η «Δημοκρατία» υπό την αρχηγεία ενός οπαδού του Μιθριδάτη, του φιλοσόφου Αθηνίωνος. Ο στρατός του Μιθριδάτη έγινε δεκτός με ενθουσιασμό και ελλιμενίστηκε στον Πειραιά. Ελάχιστες πόλεις δεν αποστάτησαν, μεταξύ αυτών οι Θεσπιές και η Ρόδος, η οποία πολιορκήθηκε ανεπιτυχώς. Σε ναυμαχία ανοιχτά της Σκύρου ο ρωμαϊκός στόλος κατανίκησε το μιθριδατικό.
Τις επιτυχίες του Μιθριδάτη ανέστειλε η αποστολή στην Ελλάδα του ανθυπάτου Λ. Κορνηλίου Σύλλα (L. Cornelius Sulla). Παρά τις αντίξοες συνθήκες (διαμάχη μεταξύ populares και optimates, αριθμητική υστέρηση κ.α.), ο Σύλλας επέτυχε σε σύντομο χρονικό διάστημα την κατάληψη της Αθήνας και κατανίκησε το αντίπαλο στράτευμα στη Χαιρώνεια και κατόπιν στον Ορχομενό (Φθινόπωρο του 86). Οι νίκες αυτές, σε συνδυασμό με τη δεσποτική συμπεριφορά του Μιθριδάτη, είχαν ως αποτέλεσμα την πτώση της δημοτικότητας του Ποντίου μονάρχη μεταξύ ων Ελλήνων. Όταν ο Λ. Λικίνιος Λούκουλλος (ταμίας του Σύλλα) επέβαλε ναυτικό αποκλεισμό στα μικρασιατικά παράλια, η αγανάκτηση εναντίων του Μιθριδάτη εκδηλώθηκε πλέον ανοιχτά.
Χάρη στη μεσολάβηση του στρατηγού του Μιθριδάτη Αρχελάου, οι δύο άνδρες συναντήθηκαν στο Δάρδανο, στην ασιατική ακτή του Ελλησπόντου. Με βάση τα συμφωνηθέντα, ο Μιθριδάτης αναγνώρισε τα ρωμαϊκά δικαιώματα επί του ελλαδικού χώρου, της επαρχίας της Ασίας συμπεριλαμβανομένης και κατέβαλε πολεμική αποζημίωση 2.000 ταλάντων, ενώ αποκαταστάθηκαν και οι βασιλείς της Βηθυνίας και της Καππαδοκίας. Όσες πόλεις παρέμειναν πιστές στη Ρώμη, ανταμείφθηκαν (Ρόδος, Στρατονίκεια, Μαγνησία κ.α.), οι υπόλοιπες πλήρωσαν βαρύ τίμημα με την υποχρέωση να καταβάλουν εντός έτους τους φόρους πέντε ετών. Ιδιαίτερα σκληρά τιμωρήθηκαν οι Θηβαίοι και Αθηναίοι. Ο Πειραιάς πυρπολήθηκε και η πόλη λεηλατήθηκε, ενώ το ήμισυ της θηβαϊκής υπαίθρου αφιερώθηκε στα ιερά της Ολυμπίας και των Δελφών. Το αθηναϊκό πολίτευμα αποκαταστάθηκε στην πρότερή του κατάσταση.
Βλέπουμε λοιπόν, πως η δικαιολογημένη αγανάκτηση εναντίων των δημοσιώνων στράφηκε τελικά προς αθώα θύματα, συγκυρία την οποία εκμεταλλεύθηκε ο Μιθριδάτης στη σύγκρουσή του με τη Ρώμη. Ομοίως, η βιαιότητα αμφοτέρων των πλευρών είχε ως αποτέλεσμα τη «νέκρωση» της πολιτικής ζωής στο εσωτερικό των πόλεων με την αποκατάσταση των αριστοκρατών. Τέλος, ο ελλαδικός χώρος απετέλεσε το θέατρο ενός πολέμου μεταξύ δύο ξένων προς αυτόν δυνάμεων, πρακτική η οποία θα επαναληφθεί στο μέλλον.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Mackay Christopher, Αρχαία Ρώμη Στρατιωτική και πολιτική Ιστορία, Παπαδήμας, Αθήνα 2014, σ. 166-178.
- Μπένγκτσον Χ., Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος, Μέλισσα, Αθήνα 1991, σ. 416-419.
- Μπουραζέλης Κ., Οι τρόφιμοι τα Λύκαινας, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2015, σ. 206-209.
- Τουλουμάκος Ι., Α΄ «Μιθριδατικός Πόλεμος, Ελληνιστικοί χρόνοι», τ. 12, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2015, σ. 199-205.
- Τουλουμάκος Ι., Ιστορία των Αρχαίων Ελλήνων, Κυριακίδη, 2017 Θεσσαλονίκη, σ. 216-219.
