Της Αίγλης Μπένου,
Σύμφωνα με την έρευνα του Νέστορα Καμαριανού στα ρουμανικά αρχεία, μας δίνεται η αφορμή να ασχοληθούμε με μια άγνωστη προκήρυξη της Φιλικής Εταιρείας προς τους Βαλκανικούς λαούς. Τα επιφανή μέλη της Φ.Ε., που βρίσκονταν στο Βουκουρέστι, προτού αρχίσει το κίνημα του Αλέξανδρου Υψηλάντη σε Μολδοβλαχία, ζητούσαν τη συνεργασία με τους λαούς των Βαλκανίων, διότι είχαν κατανοήσει, πως για την επιτυχία της απελευθέρωσης από τον οθωμανικό ζυγό χρειάζονταν πολλοί σύμμαχοι από κάθε έθνος. Είναι γνωστές οι διαπραγματεύσεις μεταξύ Φιλικών και διάφορων Βουλγάρων στελέχων, ωστόσο, το μόνο που ήταν άγνωστο γι’ αρκετό καιρό από τους ιστορικούς, ήταν ότι είχε γραφθεί και προκήρυξη γι’ αυτό το σκοπό.
Η προκήρυξη απευθύνεται στους Βλαχομπόγδανους, τους κατοίκους των Παραδουνάβιων Ηγεμονιών, στους Βούλγαρους και στους Αλβανούς. Τους προτρέπει να ακολουθήσουν το παράδειγμα των Σέρβων που αντιτάχθηκαν στην δεσποτεία. Στην προκήρυξη γίνεται αναφορά στην ανδρεία, το θάρρος που πρέπει να επιδείξουν οι βαλκανικοί λαοί , ώστε να αντιμετωπίσουν την βάναυση καταπίεση από τους Τούρκους. Καλεί τους βαλκανικούς λαούς να ενωθούν, για να αφανίσουν την τυραννία. Ο ανώνυμος συγγραφέας τονίζει την καταπάτηση του δικαιώματος των χριστιανών να λατρεύουν τον Υιό του Θεού, τους διωγμούς, ακόμη και τα ειδεχθή βασανιστήρια που έχουν υποστεί.
Ιδιαίτερη σημασία δίνει στο γεγονός, ότι οι Οθωμανοί επωφελούνται σε βάρος των κόπων τους. Τους παίρνουν τη γη, την οποία καλλιεργούν και βιοπορίζονται, τα σπίτια και όλα τους τα υπάρχοντα. Στη συγκεκριμένη προκήρυξη είναι φανερή η προσπάθεια αφύπνισης των βαλκανικών λαών. Είναι αναγκαίο, αναφέρει ο συγγραφέας, να σταματήσει η ανοχή προς όσους τους στερούν πάσα ελευθερία. Κλείνοντας, αναφέρεται, στο ιδανικό της ελευθερίας και της ευνομίας, και πως αυτά κατανικούν τη σκλαβιά και τη δουλεία που βιώνουν τόσα χρόνια, χωρίς παρ’ όλα αυτά να είναι στην Ελλάδα συγκεκριμένα. Τους καλεί να δείξουν τόλμη, δύναμη και να προσφέρουν τα πάντα για χάρη του αγώνα. Η προκήρυξη, μάλιστα τελειώνει με ένα σύνολο πατριωτικών στίχων, οι οποίοι σκοπό έχουν να τονώσουν το πατριωτικό φρόνημα των αναγνωστών.
Όσον αφορά την δομή της προκήρυξης δεν γράφεται ούτε ο τόπος, ούτε η ημερομηνία ούτε η υπογραφή του συγγραφέα. Δεδομένου αυτού, προκύπτουν πολλές εκδοχές για το που, πότε και σε ποιόν ανήκει αυτή η προκήρυξη. Ο Emil Virtosu, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Βουκουρεστίου, ασχολήθηκε με το εθελοντικό ελληνικό σώμα του Νικόλαου Πάγκαλου, το οποίο είχε ως υποστηρικτή τον ηγεμόνα της Βλαχίας Κωνσταντίνο Υψηλάντη. Πιστεύει, λοιπόν, πως η ανώνυμη προκήρυξη τυπώθηκε, όταν ιδρύθηκε το σώμα Πάγκαλου, γιατί η προκήρυξη του Πάγκαλου το 1807, έχει ομοιότητες με αυτήν. Και οι δύο μάλιστα, κάνουν αναφορά στους Σέρβους ως πρότυπα. Δυστυχώς, όμως, η άποψη του Virtosu δεν είναι σωστή. Οι επιστήμονες πιστεύουν, ότι η προκήρυξη είναι του 1821. Βέβαια, τόσο η προκήρυξη του Πάγκαλου του 1807 όσο και η προαναφερθείσα ανώνυμη έχουν ομοιότητες, καθώς και οι δύο μιλούν για τυραννία και την ελευθερία. Ωστόσο έχουν και ριζικές διαφορές.
Αρχικά, η προκήρυξη του 1807 απευθύνεται στο εθελοντικό σώμα των Ελλήνων, για να πολεμήσουν μαζί με τους Ρώσους, ενώ η δεύτερη απευθύνεται στους βαλκανικούς λαούς, για να εξεγερθούν απέναντι στην τυραννία. Αυτή η στιγμή, λοιπόν, δεν μπορεί να είναι άλλη από τη στιγμή που ο Αλέξανδρος Υψηλάντης έδωσε το σύνθημα για την έκρηξη του κινήματος του στη Μολδοβλαχία. Επιπλέον, οι προκηρύξεις είναι γραμμένες σε διαφορετική γλώσσα. Η πρώτη του Πάγκαλου είναι στην καθαρεύουσα και η δεύτερη στη δημοτική. Η ανώνυμη προκήρυξη, ακόμη, δεν τυπώθηκε στο Βουκουρέστι αλλά στη Μολδαβία, στο ελληνικό τυπογραφείο Ιασίου, που διηύθυνε ο Φιλικός Μανουήλ Βερνάρδος. Καταληκτικά, ένα ακόμα στοιχείο που μας βοηθά να υποστηρίξουμε, ότι η ανώνυμη προκήρυξη δεν είναι του 1807, είναι ότι βρίσκεται στα Αρχεία της Μόσχας, στον ίδιο φάκελο μαζί με άλλα πολλά ντοκουμέντα της εποχής του 1821.
Έτσι συμπεραίνουμε, ότι η πρώτη προκήρυξη του Πάγκαλου το 1807, δεν συνδέεται με τη δεύτερη ανώνυμη προκήρυξη. Θεωρούμε, ότι αποτελεί προκήρυξη της Φιλικής Εταιρείας στους βαλκανικούς λαούς κατά την περίοδο του 1821. Δεν είναι γνωστό, αν ο αρχηγός της Φιλικής Εταιρείας Αλέξανδρος Υψηλάντης ήξερε για το περιεχόμενο της προκήρυξης, αν και πιθανότατα δεν θα διαφωνούσε με αυτό, καθώς ο στόχος της Φιλικής Εταιρείας ήταν να εξαπλωθεί το κίνημα στις βαλκανικές χώρες, πράγμα που το κατάφερε. Η προκήρυξη, πράγματι, είχε απήχηση στις Βαλκανικές χώρες και στους πατριώτες που κατοικούσαν σε αυτές.
Το ερώτημα για την ταυτότητα του συγγραφέα παραμένει αναπάντητο. Πιθανόν, να ήταν έργο του Μανουήλ Βερνάρδου. Μην ξεχνάμε, εξάλλου, ότι ήταν ένας από τους διανοούμενους Φιλικούς και ότι έγραφε πατριωτικούς στίχους, για να ενθαρρύνει τον αγώνα της απελευθέρωσης. Άρα, οι πατριωτικοί στίχοι της προκήρυξης δεν είναι δημιούργημα του Ρήγα Βελεστινλή, όπως υποστήριζε επίσης, στην έρευνα του ο Virtosu ,αλλά του ίδιου του Μ. Βερνάρδου.
Οι πατριωτικοί στίχοι της ανώνυμης αυτής προκήρυξης γράφτηκαν σε δύο χειρόγραφους κώδικες. Ο πρώτος κώδικας βρίσκεται στη Βιβλιοθήκη της Ρουμανίας , έχει πολύ μικρό σχήμα και δεν είναι ολόκληρη η συλλογή των πατριωτικών τραγουδιών. Ο δεύτερος βρίσκεται στα Αρχεία του Κράτους στο Βουκουρέστι, έχει σχήμα ασυνήθιστο (11×35), σχήμα το οποίο συναντάται συνήθως σε κατάστιχα εμπόρων. Γίνεται κατανοητό, λοιπόν, ότι ο πρώτος αντιγραφέας αντέγραφε τους στίχους σε μικρό κώδικα, για να τον έχει πάντα μαζί του, ενώ ο δεύτερος για να τους έχει στη βιβλιοθήκη του και μόνο. Μια διαφορά ακόμα, είναι ότι ο πρώτος κώδικας είναι καλογραμμένος από ένα μόνο χέρι, σε αντίθεση με το δεύτερο που είναι κακογραμμένος και από περισσότερα του ενός χέρια. Επιπρόσθετα, ο δεύτερος κώδικας, εκτός από πατριωτικά ποιήματα κάνει έκκληση και σε πεζό, γεμάτο πατριωτισμό, λόγο.
Εξάγεται λοιπόν, το συμπέρασμα, ότι ο ανώνυμος συγγραφέας είναι και ο ανώνυμος ποιητής, που έγραψε στίχους για να καλέσει τους Βαλκάνιους λαούς σε σύμπραξη στον Αγώνα, ως συμμάχους των Ελλήνων. Κλείνοντας, θα ήθελα να επισημάνω, ότι στην Ελλάδα υπάρχουν αρκετά αντίγραφα χειρόγραφα με πατριωτικά τραγούδια, αλλά η συγκεκριμένη προκήρυξη αποτελεί το μόνο τυπωμένο ντοκουμέντο, στο οποίο γίνεται φανερή έκκληση σε βαλκανικούς λαούς, να ενωθούν και να συνεργαστούν, για να καταφέρουν να αποτινάξουν τον οθωμανικό ζυγό από τα υπόδουλα κράτη της χερσονήσου του Αίμου. Για να επιτευχθεί η καταπολέμηση του αυταρχισμού και της σκληρότητας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Ι. Φιλήμων (1834), Δοκίμιον Ιστορικόν Περί Της Φιλικής Εταιρείας. Ναύπλιο: Τυπογρ. Θ. Κονταξή και Ν. Λουλάκη
- Γεώργιος Φίνλεϋ (2009) Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, τομ. Α΄ (1η επανέκδοση) Αθήνα: Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων
- Αγιαννίδης Π. (2020) Της Πατρίδας μου η σημαία από την Αρχαιότητα έως σήμερα Αθήνα: Εκδ. Αλτερ Έγκο
- Νέστορας Καμαριανός (s. d.) «Άγνωστη προκήρυξη των Φιλικών προς τους Βαλκανικούς λαούς».
