Της Αλεξάνδρας Σελίμη,
Είναι γεγονός πως στην ιστορία των τεχνών η μουσική και η λογοτεχνία είχαν συχνά κοινά σημεία στην πορεία τους και συνεχώς διαπλέκονταν. Η λογοτεχνία αντλούσε έμπνευση από τα μεγάλα ζητήματα της ανθρώπινης ύπαρξης, όπως η ζωή, ο θάνατος και ο έρωτας, ενώ, μαγεμένοι από το μεγαλείο των έργων αυτών, οι μουσικοί προσπάθησαν να συνθέσουν, μετενσαρκώνοντας τα έργα αυτά ή και αποσπάσματά τους σε νότες. Μέσα στα ζητήματα που απασχόλησαν τους λογοτέχνες βρίσκουμε και αυτό της γνώσης και της ανθρώπινης «δίψας» γι’αυτήν. Το ζήτημα αυτό συναντάμε και στον Φάουστ του J.W. Goethe, το σπουδαιότερο ίσως επίτευγμα της γερμανικής λογοτεχνίας.
Ο Φάουστ, έχοντας γευτεί τη ζωή και φανερά απογοητευμένος από αυτή και τα όρια της ανθρώπινης γνώσης, αναζητά κάτι περισσότερο, κάποιο διαφορετικό νόημα, που να ξεπερνά την ανθρώπινη φύση και να τον ικανοποιεί. Έτσι, κάνει συμφωνία με τον Μεφιστοφελή, τον διάβολο, ο οποίος του υπόσχεται να τον συνοδεύει στη Γη και να του προσφέρει ό,τι επιθυμεί. Σε αντάλλαγμα, η ψυχή του θα τον υπηρετεί στην Κόλαση. Ο Φάουστ περνά από διάφορες περιπέτειες τόσο στο πρώτο όσο και στο δεύτερο μέρος της τραγωδίας. Έμπνευση, ωστόσο, βρίσκουν οι περισσότεροι στο πρώτο μέρος, όπου ο Φάουστ ερωτεύεται μία νεαρή κοπέλα, τη Μαργαρίτα ή αλλιώς Γκρέτσεν, η οποία, αφού μένει έγκυος στο νοθό παιδί του, το πνίγει και καταδικάζεται σε θάνατο.
Από τα πιο γνωστά και όμορφα lieder του F. Schubert είναι το “Gretchenam Spinnrade” («η Μαργαρίτα στο ροδάνι»), το οποίο έγραψε στην ηλικία των 17 ετών. Το έργο γραμμένο για σοπράνο και πιάνο αναφέρεται σε μία σκηνή του Φάουστ, όπου η Μαργαρίτα, καθώς γυρνά το ροδάνι, εκφράζει τον διακαή πόθο της για τον Φάουστ. Τραγουδάει πάνω στους στίχους του Γκαίτε πως η καρδιά της είναι βαριά και πως η ηρεμία της έχει χαθεί για πάντα, ενώ η συνοδεία του πιάνου μιμείται τον ήχο του τροχού που γυρνά. Ένα ακόμη τραγούδι πάνω σε στίχους του Φάουστ έχει γραφτεί από τον Beethoven. Τώρα μιλά ο Μεφιστοφελής, ενώ βρίσκεται σε ένα υπόγειο καπηλειό με τον Φάουστ και εξιστορεί μία ιστορία για έναν βασιλιά που είχε φίλο έναν ψύλλο. Το “Mephistos Flohgesang” βρίσκεται ανάμεσα σε πέντε ακόμη τραγούδια του Μπετόβεν, τα οποία συναποτελούν το έργο. Τους ίδιους στίχους θα μελοποιήσει και ο M. Mussorgsky 70 χρόνια αργότερα.
Ο F. Liszt έγραψε δύο συμφωνίες στη διάρκεια της ζωής του, μία εκ των οποίων η «Συμφωνία Φάουστ». Τη χορωδιακή αυτή συμφωνία σχεδίασε με βάση τρεις χαρακτήρες, για τον καθέναν από τους οποίους αφιερώνει ένα μέρος. Αυτοί είναι οι χαρακτήρες του Φάουστ (1ο μέρος), της Γκρέτσεν (2ο μέρος) και του Μεφιστοφελή (3ο μέρος). Από τον ίδιο συνθέτη έχουμε ένα ακόμη έργο επηρεασμένο από τον Φάουστ. Πρόκειται για τα “Mephisto Waltzes”, τέσσερα έργα γραμμένα για πιάνο (τα δύο πρώτα σαν μεταγραφή από ορχήστρα) γεμάτα δεξιοτεχνικές δυσκολίες. Το πιο γνωστό από αυτά είναι το πρώτο, του οποίου ο χαρακτήρας είναι καθαρά προγραμματικός. Το πρόγραμμά του, ωστόσο, βασίζεται στον «Φάουστ» του Lenau και όχι του Goethe. Η μουσική στα κομμάτια αυτά προσπαθεί να αποδώσει την ορμή και την παραφροσύνη του Μεφιστοφελή.
Εννιά ολόκληρα χρόνια πήρε στον R.Schumann να γράψει τις «Σκηνές από τον Φάουστ του Γκαίτε», ένα έργο αποτελούμενο από τρία μέρη, γραμμένο για σολίστες, χορωδία, παιδική χορωδία αγοριών και ορχήστρα. Εδώ ο Schumann αντλεί τις πιο πνευματικές και θρησκευτικές στιγμές του έργου, κυρίως από το δεύτερο μέρος της τραγωδίας, και τις παραθέτει χωρίς κάποια συγκεκριμένη ροή. Δυστυχώς, τρία χρόνια αργότερα ο συνθέτης απεβίωσε και δεν πρόλαβε να ακούσει το έργο του ολοκληρωμένο σε συναυλία. Παρ’ όλα αυτά, είναι πολύ πιθανό να μην σκεφτόταν τα μέρη του έργου στα πλαίσια ενός ενιαίου έργου. Διαρκεί περίπου 1 ώρα και 50 λεπτά και αποτελεί μία από τις κορυφαίες μουσικές δραματικού χαρακτήρα.
Δε θα μπορούσαμε βέβαια να μην αναφερθούμε και στην «Καταδίκη του Φάουστ» του H. Berlioz: έργο με σκηνικές οδηγίες, τετραμερές, για σολίστες, χορωδία, παιδική χορωδία και ορχήστρα, το οποίο ο Berlioz χαρακτήρισε ως «δραματικό θρύλο». Το έργο διάρκειας δύο ωρών περίπου ασχολείται με το πρώτο μέρος της τραγωδίας με την εξής βασική απόκλιση από τον Γκαίτε: στο τέλος, ο Φάουστ δεν «σώζεται», αλλά οδηγείται από τον Μεφιστοφελή στην κόλαση. Κλείνοντας, ο Mendelssohn έγραψε το “Dieerste Walpurgisnacht”, μία καντάτα για σολίστες, χορωδία και ορχήστρα, αποτελούμενη από μία προγραμματική ουβερτούρα και δέκα μέρη. Εδώ περιγράφει μία σκήνη και πάλι από το 1ο μέρος του Φάουστ, αναφερόμενη σε μία παγανιστική εορτή.
Αυτές, ωστόσο, είναι μερικές μόνο περιπτώσεις που ο Φάουστ ενέπνευσε μεγάλους συνθέτες. Ο Wagner γράφει μία ουβερτούρα με σκοπό να συνθέσει μία ολόκληρη συμφωνία βασισμένη στον Φάουστ, ωστόσο εγκατέλειψε την ιδέα αυτή και αναθεώρησε την ουβερτούρα σαν αυτόνομο έργο. Το 2ο μέρος της 8ης Συμφωνίας του Mahler περιέχει στίχους από τον επίλογο του Φάουστ, ενώ η 1η Σονάτα του Rachmaninoff έχει ιδέες φανερά επηρεασμένες από την τραγωδία. Το φαινόμενο «Φάουστ» δείχνει να έχει συγκλονίσει τον μουσικό κόσμο, όχι μόνο ως προς τη λογοτεχνική του αξία, αλλά και ως προς τις ιδέες του, τους χαρακτήρες, τη θεματολογία, τα οποία εξακολουθούν να αποτελούν έμπνευση ακόμη και σήμερα σε όλους τους τομείς της τέχνης.
