Του Θεοφάνη Φουσέκη,
Το καθεστώς των γυναικών στη Μέση Ανατολή έχει απασχολήσει κοινωνικούς επιστήμονες και ακτιβιστές σε διεθνές επίπεδο. Η αντίθεση με τη Δύση είναι εμφανής σε πολλά επίπεδα. Ωστόσο, τα πράγματα δεν ήταν πάντοτε έτσι. Μπορεί να λεχθεί, μάλιστα, ότι στο παρελθόν ορισμένα κράτη της Μέσης Ανατολής μπορούσαν να χαρακτηρισθούν ως προοδευτικά στον τομέα αυτόν. Για την περαιτέρω κατανόηση και ανάλυση των ειρημένων, κρίνεται απαραίτητη η ιστορική αναδρομή στα κράτη της συγκεκριμένης περιοχής.
Ήδη από τις απαρχές του 20ού αιώνα, το νομικό καθεστώς των γυναικών στη Μέση Ανατολή διαφοροποιήθηκε δραστικά. Νέοι εθιμικοί και ισλαμικοί νόμοι, εισαγόμενοι ευρωπαϊκοί κανόνες και αναθεωρήσεις υπαρχόντων ισλαμικών νόμων επηρέασαν το νομικό σύστημα γύρω από τα δικαιώματα των γυναικών σε διάφορα επίπεδα. Συγκεκριμένα, οι περισσότερες χώρες της Μέσης Ανατολής, αφότου απέκτησαν την ανεξαρτησία τους από τους ευρωπαίους ηγεμόνες, ασχολήθηκαν με την αναθεώρηση των ανισοτήτων στο εσωτερικό της χώρας τους, πράγμα το οποίο τους έφερε σε αντιπαράθεση με υψηλά υφιστάμενους μουσουλμάνους κληρικούς. Ιδιαίτερα υπό την καθοδήγηση χαρισματικών ηγετών, όπως ο Kemal Ataturk τη δεκαετία του 1920 στην Τουρκία, του Habib Bourguida τη δεκαετία του 1950 στην Τυνησία και του Shah στο Ιράν τη δεκαετία του 1960, οι γυναίκες βίωσαν ένα είδος ισότητας με τον ανδρικό πληθυσμό. Σταδιακά οι χώρες αυτές καθιέρωσαν τη δυνατότητα των γυναικών να διαλέγουν τον σύζυγό τους, διευκόλυναν τη διαδικασία απόκτησης διαζυγίου και θέσπισαν νομολογία υπέρ του δικαιώματος απόκτησης περιουσίας από την οικογένειά τους.
Οτιδήποτε, όμως, είχε χτιστεί μέχρι τότε, απειλήθηκε από την ισλαμική επανάσταση της δεκαετίας του 1970. Ο ισλαμικός φονταμενταλισμός υποστήριζε την κατάργηση οποιασδήποτε νομολογίας που υποβάθμιζε την ανδρική κυριαρχία και εξίσωνε τη θέση της γυναίκας στην κοινωνία. Αυτό φάνηκε ιδιαιτέρως στο Ιράν, όπου η Ισλαμική Επανάσταση κατήργησε όλα τα δικαιώματα των γυναικών που είχαν θεσπιστεί στο παρελθόν και επέβαλλε την επιστροφή στον παραδοσιακό, βάσει του εθίμου, ρόλο τους.
Έκτοτε, μέχρι και σήμερα, προβλήματα παρουσιάζονται κυρίως στον τομέα του γάμου, της κληρονομιάς και της αντιμετώπισής τους από το κοινωνικό σύνολο. Η κακομεταχείριση των γυναικών προέρχεται ως επί το πλείστον από το παραδοσιακό-εθιμικό δίκαιο της Αραβίας, παρά από το ίδιο το ισλαμικό δίκαιο. Σύμφωνα με το αραβικό, οι παιδικοί γάμοι επιτρέπονται. Οι γυναίκες μπορούν να έχουν μόνο ένα σύζυγο, ενώ οι άντρες επιτρέπεται να παντρευτούν ως και 4 γυναίκες και να αποκτήσουν όσα παιδιά επιθυμούν. Συνήθως, η ελεύθερη βούληση της γυναίκας δεν υφίσταται και ο σύζυγός της έχει το πάνω χέρι σε όλες τις αποφάσεις που την αφορούν. Γίνεται, λοιπόν, διακριτή η διαφορά μεταξύ του τι επιβάλλει το συνταγματικό δίκαιο κάθε χώρας και τι το εθιμικό, που είναι άμεσα επηρεασμένο από το Κοράνι.
Οι παραπάνω εξτρεμιστικές τακτικές εφαρμόζονται σε κράτη, όπως η Σαουδική Αραβία και το Ιράν, που η κοινωνία δεν υπολογίζει καθόλου το γυναικείο φύλο. Άλλωστε, οι συνθήκες αυτές αναγκάζουν πολλές γυναίκες να εγκαταλείψουν τη χώρα διαμονής τους. Την ίδια στιγμή, αντιδράσεις γύρω από το θέμα τιμωρούνται αυστηρά. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της ακτιβίστριας Loujain al-Hathloul, η οποία εκτίει ποινή φυλάκισης επιπλέον 5 ετών, ενώ ήταν ήδη 2 χρόνια στη φυλακή για κατηγορίες πλάνης σε βάρος του κράτους, υποστηρίζοντας τα δικαιώματά της ανοιχτά. Το γεγονός πως οι γυναίκες στη Σαουδική Αραβία χρειάζονται έναν άντρα στη ζωή τους από τη στιγμή που γεννιούνται μέχρι τη στιγμή που πεθαίνουν, έχει απασχολήσει πολλές φεμινιστικές οργανώσεις παγκοσμίως.
Παράλληλα, οι ομάδες πιέσεως, οι οποίες υπάρχουν σε περιορισμένο αριθμό, στη Μέση Ανατολή είναι εξασθενημένες και αδυνατούν να συμμετάσχουν στον πολιτικό βίο. Μπορεί κάλλιστα, λοιπόν, να λεχθεί πως οιεσδήποτε μεταρρυθμίσεις έχουν παρθεί με στόχο τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των γυναικών αποτελούν μια μαεστρία της άρχουσας ανδροκρατούμενης πολιτικής ελίτ της εκάστοτε χώρας, με στόχο τον εκμοντερνισμό της κοινωνίας. Τακτική, την οποία είχαν ακολουθήσει και οι φιλελεύθερες χώρες της Δύσης, υπό διαφορετικές συνθήκες, όταν η πίεση για εξέλιξη και αναπροσαρμογή απειλούσε την εξουσία τους.
Κατά συνέπεια, όσα νομοσχέδια έχουν ψηφισθεί και όσα εξ αυτών έχουν θεσμοθετηθεί στις χώρες της Μέσης Ανατολής, δεν έχουν αποκτήσει θεμελιωμένη βάση στον τομέα των δικαιωμάτων των γυναικών. Αυτό συμβαίνει διότι οι γυναίκες που διαβιούν εκτός των αστικών κέντρων και σε νομαδικές φυλές αδυνατούν να κατανοήσουν τα δικαιώματά τους και άρα να τα ασκήσουν, εξαιτίας του υψηλού ποσοστού αναλφαβητισμού. Να σημειωθεί ότι ο συνολικός πληθυσμός των νομάδων στη Μέση Ανατολή κυμαίνεται από 4.000.000 έως 25.000.000 ανθρώπους. Εύλογα, λοιπόν, οι εκστρατείες που παρακινούνται από τις γυναίκες των υψηλότερων κοινωνικών στρωμάτων, οι οποίες προέρχονται από τα αστικά κέντρα, δεν κατορθώνουν την εξασφάλιση των δικαιωμάτων τους, εξαιτίας της περιορισμένης αριθμητικής τους υπόστασης και κοινωνικής αποδοχής.
Αδιαμφισβήτητα, το νομικό καθεστώς των γυναικών στη Μέση Ανατολή αποτελεί μια προβληματική πτυχή της ανθρώπινης εξέλιξης εν γένει. Η τρέχουσα κατάσταση μπορεί να μεταβληθεί, αλλά οι κοινωνικές δυνάμεις κατά της εξέλιξης είναι πολλές και ισχυρές. Φυσικά, και σε άλλες περιοχές του πλανήτη, όπως η Αφρική και η Λατινική Αμερική, τα δικαιώματα του γυναικείου πληθυσμού αποτελούν φλέγον ζήτημα, το οποίο χρήζει άμεσης διευθέτησης. Σε ορισμένες χώρες παρατηρείται ήδη τον τελευταίο καιρό μια σταδιακή αναμόρφωση του συστήματος με μικρά αλλά προοδευτικά βήματα. Το μόνο σίγουρο είναι πως η θέση και τα δικαιώματα των γυναικών θα απασχολούν το διεθνές οικοδόμημα για πολλά ακόμη χρόνια.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
-
Loujain al-Hathloul: Saudi woman activist jailed for five years, BBC, διαθέσιμο εδώ
-
Saudi Arabia: 10 Reasons Why Women Flee, Human Rights Watch, διαθέσιμο εδώ
- Women’s Rights And Democracy In The Arab World, Carnegie Endowment for International Peace, διαθέσιμο εδώ
