Της Χριστίνας Γιαμούζη,
Τοποθεσία
Φλωρεντία: Μια πόλη που αποτελεί κέντρο απαράμιλλης ομορφιάς στην περιοχή της Τοσκάνης. Ιδρύθηκε πιθανότατα, συμφώνα με τους ερευνητές, το 200 π.Χ. νότια της πόλης της Φιέζολε (λατ. Faesulae). Η πόλη ταλανιζόταν επί αιώνες από δύσκολες καταστάσεις, όπως πολέμους, πολιτικές και οικονομικές ανάτρεχες, αλλά αυτό δεν σήμαινε ότι η τέχνη για τους κατοίκους της είχε χάσει το νόημά της. Όπως γνωρίζουμε όλοι, η περίοδος της Αναγέννησης ξεκινά από την όμορφη Φλωρεντία και την γεμίζει με αρχιτεκτονικά, ζωγραφικά αλλά και γλυπτικά έργα. Πολλοί σπουδαίοι καλλιτέχνες που θαυμάζουμε μέχρι και σήμερα ανέλαβαν διάφορα δημόσια έργα και τα μετέτρεψαν σε σπουδαία έργα τέχνης, που σήμερα τα συναντάς και σε ταξιδεύουν στο παρελθόν. Ειδική αναφορά θα πρέπει να γίνει στα αρχιτεκτονικά έργα από τα οποία απαρτίζεται η πόλη, καθώς είναι αυτά που εκφράζουν τον χαρακτήρα της. Έργα, όπως του Brunelleschi, που ανέλαβε τη Santa Maria del Fiore (1296-1436), τον Ναό του San Lorenzo (1419-69), αλλά και έργα του Alberti, όπως το Palazzo Rucellai (1446-50) και η Santa Maria Novella (1458-70), είναι εξίσου σημαντικά.
ALBERTI (1406-1472)
Το πραγματικό του όνομα ήταν Λέον Μπατίστα Αλμπέρτι και ήταν Ιταλός ουμανιστής αρχιτέκτονας της Αναγέννησης. Χαρακτηρίζεται με πολλές ταυτότητες, καθώς ήταν ζωγράφος, ποιητής, γλωσσολόγος, φιλόσοφος, κρυπτογράφος, μουσικός και νομικός. Έμπνευσή του φυσικά ήταν η τέχνη της αρχαιότητας και σπούδασε κλασική αρχιτεκτονική στην Μπολόνια. Επίσης, ήταν γνωστός και ως συγγραφέας και μέσα από τα κείμενά του προσπάθησε να μεταφέρει στον κόσμο μια θεωρητική βάση για τη βελτίωση των τεχνών της ζωγραφικής, της γλυπτικής και της αρχιτεκτονικής. Πίστευε ότι η αρχιτεκτονική εκφράζεται απόλυτα μέσα από τη μαθηματική αρμονία και τους μαθηματικούς όρους. Αναγνωρίζεται ως ένας από τους πιο μεγαλοφυείς ουμανιστές μετά τον Λεονάρντο ντα Βίντσι.
SANTA MARIA NOVELLA
H Βασιλική της Santa Maria Novella αποτελεί δείγμα γοτθικού τύπου των Δομινικανών στη Φλωρεντία. Σχεδιάστηκε από δύο Δομινικανά αδέλφια, τον Σίστο και τον Ριστόρο, άρχισε να κατασκευάζεται το 1278 και ολοκληρώθηκε το 1350 – φυσικά εκτός από την πρόσοψη, η οποία ολοκληρώθηκε από τον Leon Battista Alberti σε πρώτο-αναγεννησιακό στιλ (1456–70). Το όνομά της το πήρε από την τοποθεσία οπού κτίστηκε, καθώς ήταν η περιοχή της Santa Maria delle Vigne του 9ου αιώνα. Γενικότερα, οι χώροι της βασιλικής και το διπλανό μοναστήρι είναι πλούσιοι σε καλλιτεχνικούς θησαυρούς και ταφικά μνημεία. Ιδιαίτερα διάσημες είναι οι τοιχογραφίες των δασκάλων της Γοτθικής και της πρώιμης Αναγέννησης, που χρηματοδοτήθηκαν από τις πιο σημαντικές οικογένειες της Φλωρεντίας, οι οποίες εξασφάλισαν αργότερα ταφικά παρεκκλήσια σε αφιερωμένο έδαφος.
Το έργο του Αleberti συγκεντρώνεται κυρίως στην κεντρική πύλη, την όποια πλαισίωσε με δύο ραβδωτούς πεσσούς, που φέρουν τόξο-μέτωπο ημικυλινδρικής φατνωματικής καμάρας. Από όλο το σύνολο δεν λείπουν και οι ραδινοί κορινθιακοί κίονες, που παρουσιάζονται στην κεντρική είσοδο, καθώς επίσης επαναλαμβάνονται και στις πλάγιες γωνίες σε συνδυασμό με τους πεσσούς. Οι κορινθιακοί κίονες αυτοί είναι ενσωματωμένοι στον τοίχο κατά ¼. Ο καλλιτέχνης θα έπρεπε να είναι σε θέση να εφαρμόσει έναν συνδυασμό από κλασικά και γοτθικά πρότυπα και αυτό έκανε.
Η πρόσοψη της Βασιλικής είναι από λευκό και πράσινο μάρμαρο και αποτελείται από ένα μεσαίο υψηλό κλίτος και δύο χαμηλότερα στα πλάγια. Ενσωματώνει όμως και προϋπάρχοντα στοιχεία, όπως είναι τα έξι βαθιά αρκοσόλια και στο κάτω μέρος δυο θύρες με οξυκόρυφα τόξα και φυσικά ένα παράθυρο ροζέτα στο επάνω μέρος. Θα πρέπει να δοθεί έμφαση και στην αετωματική επίστεψη που βρίσκεται στον άξονα των πλαγίων θυρών, κάτι που δεν συμφωνεί με τον κλασικό κανόνα ο όποιος είχε ως θεωρία ότι θα έπρεπε να υπάρχει συμπαγές πάνω από το συμπαγές και γι’ αυτόν τον λόγο ο καλλιτέχνης τοποθέτησε μια πλατιά οριζόντια φρίζα με τετράγωνα και ρόδακες έτσι ώστε να ενοποιούνται τα τρία κλίτη. Το οπτικό γεφύρωμα του κάτω τμήματος με το στενότερο επάνω ολοκληρώνεται με την τοποθέτηση δυο ελίκων σε αρκετά μεγάλο μέγεθος, ένα μοτίβο δανεισμένο από τον Brunelleschi, το οποίο το συναντά κανείς στην Santa Maria del Fiore. Το σύνολο λοιπόν αυτό αποτελείται και από κυκλικούς δίσκους πλούσιους σε διακοσμήσεις και η παρουσία τους έχει ως στόχο να περιοριστεί η «απομόνωση» της μεγάλης κεντρικής ροζέτας. Αργότερα, πολλοί καλλιτέχνες υιοθέτησαν αυτό το σύνολο και στα δικά τους έργα. Επιπλέον αισθητή την παρουσία του κάνει ένας ακόμα δίσκος, ο όποιος βρίσκεται στο τύμπανο του αετώματος με το μοτίβο του ακτινωτού ηλίου και έτσι έχουμε τη δημιουργία μιας τετράδας κύκλων που συνδέεται με τα κατακόρυφα στοιχεία (κίονες, πεσσούς) του κάτω τμήματος.
Ο Kanneth Clark είχε πει ότι «η αρχιτεκτονική του Alberti διαφέρει ουσιαστικά από του Brunelleschi και των συνεχιστών του, γιατί βασίζεται στον ρόλο της μάζας περισσότερο, παρά της γραμμής και της κίνησης. Σε αντίθεση με την πεταχτή αρχιτεκτονική του Brunelleschi, η δική του κατοπτρίζει τη ρωμαϊκή gravitas, που αποτελούσε στοιχείο του χαρακτήρα του και ακολουθεί από πολύ πιο κοντά τα αρχαία πρότυπα που έχει μελετήσει στη Ρώμη».
Πέρα όμως από το εξωτερικό κομμάτι του ναού είναι και το εσωτερικό το οποίο απαρτίζεται από πλούσια ζωγραφικά έργα πολλών και διάσημων ζωγράφων. Οι τοιχογραφίες είναι ζωγραφισμένες στους εσωτερικούς τοίχους της εκκλησίας. Τα έργα είναι από Ιταλούς δασκάλους της γοτθικής και πρώιμης αναγεννησιακής ζωγραφικής, όπως οι Andrea Orcagna, Andrea da Firenze, Masaccio (The Trinity fresco), Domenico Ghirlandaio, Filippino Lippi και Paolo Uccello. Η Santa Maria Novella στεγάζει επίσης σημαντικά έργα αναγεννησιακής γλυπτικής από τους Filippo Brunelleschi και Benedetto da Maiano.
ΝΩΠΟΓΡΑΦΙΑ ΑΓΙΑΣ ΤΡΙΑΔΑΣ
Ένα από τα σημαντικά ζωγραφικά έργα είναι και αυτό του Masaccio και απεικονίζει την Άγια Τριάδα (1427-28) (6,67 x 3,17μ.) που αποτελεί μια μνημειακή νωπογραφία και παράλληλα ταφικό μνημείο στο βόρειο κλίτος του ναού. Είναι από τα πρώτα έργα στα οποία αποτυπώνεται η γεωμετρική προοπτική που πρόσφατα είχε ανακαλύψει ο Alberti. Έχουμε δηλαδή μια τρισδιάστατη απόδοση του έργου και την αίσθηση του βάθους μέσα από αρχιτεκτονικά σύνολα, όπως διαφαίνεται και στο έργο, καθώς οι μορφές βρίσκονται μέσα σε ένα αρχιτεκτονικό σύνολο που ακολουθεί το κλασικό στιλ. Ο Alberti είχε πει ότι: «ο θεατής μετρά τον χώρο μέσω μίας σειράς οπτικών γραμμών που τον συνδέουν με το αντικείμενο». Όπως προαναφέρθηκε, έχουμε την απεικόνιση αρχιτεκτονικών στοιχείων που στο έργο αυτό είναι εμφανής, καθώς παρουσιάζονται δύο ραβδωτές παραστάδες με κορινθιακά επίκρανα που ορίζουν την αρχή μιας φατνωματικής καμάρας που δίνει την αίσθηση του βάθους και τα τόξα της απολήγουν σε κίονες ιωνικού ρυθμού. Οι μορφές βρίσκονται σε διαφορετικά επίπεδα βάθους, καθώς οι αφιερωτές, η Παναγία και ο Ιωάννης είναι στο επίπεδο της όρασης του θεατή, ενώ ο Θεός-Πατέρας και ο Χριστός βρίσκονται σε ένα υψηλότερο επίπεδο.
Ο Εσταυρωμένος βρίσκεται μπροστά από τον Θεό-Πατέρα, ο οποίος πατά πάνω στη σαρκοφάγο του Χριστού, ενώ ταυτόχρονα κρατάει και τον Σταυρό. Αυτή η αποτύπωση είναι γνώστη, καθώς αποτελεί τον μεσαιωνικό εικονογραφικό πυρήνα του «Θρόνου της Χάριτος». Δεξιά και αριστερά του Χριστού βρίσκεται η Παναγία και ο Ιωάννης ο Ευαγγελιστής, ενώ στο χαμηλότερο επίπεδο απεικονίζεται ένα ζεύγος αφιερωτών. Κάτω από την παράσταση έχει τοποθετηθεί ένας σκελετός μαζί με μια σαρκοφάγο, που συνοδεύεται από την επιγραφή “memento mori”, που σημαίνει «Υπήρξα αυτό που είστε και θα γίνετε αυτό που είμαι». Είναι μια φράση που έχει άμεση σύνδεση με τη λύτρωση του Αδάμ και την ελπίδα της ανάστασης των νεκρών. Σημαντικό ρόλο φυσικά έχει και η παρουσία του περιστεριού-Άγιου Πνεύματος και η πυραμιδοειδής σύνθεση, που επίσης σχετίζονται με τη Σταύρωση και το υπερβατικό και υπερχρονικό δόγμα της Άγιας Τριάδας. Κατά κύριο λόγο έχουμε την απεικόνιση της ανθρώπινης και θεϊκής φύσης του Χριστού και αυτή χαρακτηρίζεται ως θεολογική προοπτική. Αξιοσημείωτη είναι η χρήση των χρωμάτων και η σχέση τους με τη λειτουργία του φωτός. Τα χρώματα που κυριαρχούν είναι το μπλε και το κόκκινο και χρησιμοποιούνται χιαστί στα ενδύματα των αφιερωτών αλλά και στης Παναγίας και του Ιωάννη. Τέλος, πάνω από τον Χριστό και τον Θεό-Πατέρα τα χρώματα αυτά αποτυπώνονται στα φατνώματα της καμάρας.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Χαραλαμπίδης, Αλ., Η Ιταλική Αναγέννηση, Θεσσαλονίκη 2014
- Περιήγηση στην Τέχνη, ιστοσελίδα διαθέσιμη εδώ
- Φλωρεντία, ιστοσελίδα διαθέσιμη εδώ
- Santa Maria Novella, ιστοσελίδα διαθέσιμη εδώ
- Αναγεννησιακή Προοπτική, ιστοσελίδα διαθέσιμη εδώ
- Η Αγία Τριάδα του Masaccio, ιστοσελίδα διαθέσιμη εδώ
