Της Γεωργίας Δέδε,
Κατά τη διάρκεια του τελευταίου έτους, ένα έτος που χαρακτηρίστηκε από τον ιό SARS-CoV-2 και συνεπακόλουθα τη νόσο του covid-19, γίνεται συστηματικά λόγος για την έννοια της «συλλογικής» και «ατομικής» ευθύνης. Τα κίνητρα της χρήσης του όρου, κίνητρα καθαρά πολιτικά, συχνά συμβάλλουν στον αποπροσανατολισμό της κοινής γνώμης από τις ευθύνες της κυβερνητικής πολιτικής, στην απόδοση κι επίρριψη ευθυνών σε πολίτες – αποδιοπομπαίους τράγους. Όμως, οι όροι αυτοί δεν είναι τυχαίοι και δεν χρησιμοποιούνται ακανόνιστα στη διεθνή βιβλιογραφία. Η συλλογική ευθύνη σχετίζεται τόσο με το αιτιώδες καθήκον των ηθικών παραγόντων να αποτρέψουν οποιαδήποτε είδους βλάβη στον κόσμο όσο και με τη συνεπαγόμενη απόδοση της κοινωνικής δράσης ως επιλήψιμης πράξης, σε περίπτωση πρόκλησης οποιασδήποτε βλάβης στον κοινωνικό ιστό. Η συλλογική ευθύνη έχει λόγο ύπαρξης και η μη εκπλήρωσή της φέρει ένα συγκεκριμένο βάρος-αντίκτυπο. Με λίγα λόγια, η συλλογική ευθύνη αναφέρεται πρωτίστως στην ηθική ευθύνη όλων των συλλογικών δράσεων που αφορούν μια κοινωνική ομάδα και δεν εντοπίζεται μεμονωμένα (Stanford Encyclopedia of Philosophy).
Η έκρηξη της πανδημίας του κορωνοϊού παγκοσμίως και η επακόλουθη ανάγκη διαχείρισής της δεν είναι μονάχα μια δράση ατομική, που καθορίζεται από τις ατομικές επιλογές και αποφάσεις. Είναι μια δράση κατά βάση συλλογική. Η σειρά έχει ως εξής: το κράτος, σε επίπεδο πολιτικής ηγεσίας, λαμβάνει αποφάσεις με βάση το συλλογικό καλό. Εν συνεχεία, το κοινωνικό σύνολο δρα βάσει των αποφάσεων αυτών, ξεκινώντας από την ατομική τήρηση των αποφάσεων, προς την εκπλήρωση του συλλογικού σκοπού. Συνεπώς, η ατομική και η συλλογική ευθύνη βρίσκονται σε μια σχέση αλληλεξάρτησης. Έχουμε όλοι γίνει μάρτυρες των κατηγοριών και των συνεπειών της μη τήρησης και ανάληψης των ατομικών μας ευθυνών, με τη μη χρήση μάσκας, με τη μη διατήρηση των αποστάσεων, με τη μη τήρηση των μέτρων περί συγχρωτισμού, που, ως λέγεται, οδήγησε σε αύξηση των κρουσμάτων, γεγονός που οδήγησε σε ολοένα και σκληρότερα lockdowns. Καλά ως εδώ. Τι συμβαίνει όμως στις περιπτώσεις που η ευθύνη δεν βρίσκεται σε αυτήν την πλευρά του γηπέδου; Τι συμβαίνει, όταν το συλλογικό καλό φαίνεται να μην αποτελεί το κατεξοχήν ηθικό καθήκον της πολιτικής ηγεσίας; Τι συμβαίνει, όταν οι συλλογικές ευθύνες δεν ρυθμίζονται σωστά και οι ατομικές ευθύνες αδυνατούν να φέρουν το επιθυμητό αποτέλεσμα;
Μετά τις γιορτές των Χριστουγέννων, τις οποίες όλοι περάσαμε κεκλεισμένων των θυρών, εκπληρώνοντας το ηθικό μας καθήκον μπρος στο συλλογικό συμφέρον, αποφασίστηκε το «άνοιγμα» των σχολείων. Ένα άνοιγμα κατά πολλούς βεβιασμένο κι απρόσμενο, το οποίο δύναται να θέσει χιλιάδες ανθρώπους σε κίνδυνο. Μαθητές κι εκπαιδευτικοί καλούνται, έπειτα από δύο μήνες μη φυσικής παρουσίας στο σχολείο, να επιστρέψουν στις υπερπλήρεις σχολικές τάξεις με όπλο τους τις ασαφείς οδηγίες του Υπουργείου Παιδείας και την ελπίδα ότι τα χειρότερα σενάρια δεν θα επαληθευθούν. Οι αντικρουόμενες δηλώσεις της Κυβερνητικού Εκπροσώπου, του ίδιου του Υπουργού Υγείας και της Υπουργού Παιδείας για την επανεκκίνηση της σχολικής χρονιάς διαμόρφωσαν ένα σαφές σκηνικό προχειρότητας σχεδιασμού και κατέστησαν το εγχείρημα αυτό ως τη νέα «καυτή πατάτα» που κάθε επικεφαλής Υπουργός δεν θέλει να αναλάβει. Περίπου 30.000 αναπληρωτές εκπαιδευτικοί κλήθηκαν να επιστρέψουν στην περιοχή εργασίας τους, είτε αυτές είναι με αυξημένο ιικό φορτίο είτε όχι, με μόνη τους διασφάλιση τη διεξαγωγή rapid tests, τα αποτελέσματα των οποίων αμφισβητούνται ανοικτά από ειδικούς.
Παράλληλα, βάσει της εγκυκλίου του Υπουργείου Παιδείας, για τον περιορισμό της διασποράς του κορωνοϊού, οι μαθητές θα πρέπει να προσέρχονται και να αποχωρούν σε διαφορετικές ώρες και από διαφορετικές εξόδους (ελλείψει σχολικών τροχονόμων, οι διευθυντές καλούνται να αναλάβουν την ευθύνη χρήσης 2ης εξόδου, που σε πολλές περιπτώσεις βρίσκεται πλησίον κεντρικών ή πολυσύχναστων δρόμων), να φορούν μάσκες σε εσωτερικούς και εξωτερικούς χώρους, ενώ ταυτόχρονα οι αίθουσες θα πρέπει να αερίζονται συστηματικά, πριν την άφιξη των μαθητών, κατά τη διάρκεια των μαθημάτων και μετά την αναχώρηση των μαθητών. Κι, ενώ όλοι οι εκπαιδευτικοί αναρωτιόμαστε, «Όλα αυτά γίνονταν και πριν το κλείσιμο των σχολείων. Ποια είναι η ειδοποιός διαφορά, ποια είναι η νέα οδηγία που συμβάλλει στην ασφαλή επαναλειτουργία των σχολείων;», το Υπουργείο Παιδείας φαίνεται να εμμένει πεισματικά σε μια επισφαλή απόφαση που θέτει το κοινωνικό σύνολο σε τεράστιο ρίσκο και θέτει τον χρόνο σε αντίστροφη μέτρηση για τον νέο τερματισμό της δια ζώσης εκπαίδευσης. Και το ερώτημα που τίθεται (ξανά και ξανά) είναι: ποιος έχει την ευθύνη για το επερχόμενο χάος; Με ποιον τρόπο το κράτος προστατεύει το κοινωνικό σύνολο και προωθεί το συλλογικό καλό; Πώς η ατομική ευθύνη (χρήση μάσκας, τήρηση αποστάσεων κτλ) δεν δύναται να εξασφαλίσει το συλλογικό συμφέρον, όταν η ίδια η συλλογικότητα τίθεται εν κινδύνω; Όπως προείπαμε, η ευθύνη έχει λόγο ύπαρξης και φέρει κάποιο κόστος. Κάποιος πρέπει επιτέλους να το αναλάβει.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Smiley, Marion, “Collective Responsibility”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2017 Edition), Edward N. Zalta (ed.), Διαθέσιμο εδώ.
