Της Κωνσταντίνας Καλλέργη,
Τα παραμύθια έχουν ισχυρή παρουσία στη ζωή μας, από την παιδική -κυρίως- ηλικία, αλλά και μετά την ενηλικίωσή μας, οπότε και περνάμε πλέον συχνότερα, από το ρόλο του δέκτη – ακροατή, σε αυτόν του αφηγητή. Ακόμα, όμως, κι αν δεν μας συμβεί να εμπλακούμε σε αυτό, τον δεύτερο ρόλο, η επιρροή των παραμυθιών -μέσω των μηνυμάτων, διδαγμάτων και ιστοριών τους- είναι υπαρκτή στην ενήλικη ζωή μας, έστω κι αν, πολύ συχνά, δεν την αντιλαμβανόμαστε ή δε θυμόμαστε αυτές τις ιστορίες με λεπτομέρεια. Κάποια από τα βασικά χαρακτηριστικά τους, κάποιοι πολύ γνωστοί -κλασικοί σχεδόν- ήρωες, αλλά και κάποιες αντιθέσεις, που υπάρχουν συνήθως μέσα στην κάθε ιστορία ή μεταξύ των ρόλων στα παραμύθια, είναι στοιχεία που συγκρατούμε από τέτοιου είδους αφηγήματα, καθώς η εσωτερίκευση ορισμένων προτύπων και συμπεριφορών, αποτελεί τον απώτερο σκοπό τους.
Σύμφωνα με διάφορες πηγές, πολλά παραμύθια του λαού «σηματοδοτούν την πορεία του παιδιού και του νεαρού ατόμου, αρχίζοντας από την πατρική του οικογένεια και φτάνοντας ως τη δημιουργία της δικής του οικογένειας» (Μερακλής, Τα λαϊκά παραμύθια από τη σκοπιά…). Σ’ όλο αυτό το ταξίδι γνωριμίας, ωρίμανσης και δημιουργίας του παιδιού που τρέπεται σε ενήλικα, το παραμύθι παρέχει πολυάριθμες «εικόνες», θεωρίες, αρχές, αξίες και καταστάσεις που προσομοιάζουν την καθημερινότητα κι αφήνεται τελικά στην απόλυτη δικαιοδοσία του ίδιου του παιδιού η επιλογή να ταυτιστεί ή όχι με το παραμύθι και τους ήρωές του» (Ζορμπά, 2003).
Για να μεταφέρει αυτά τα μηνύματα και τις αξίες, το παραμύθι βασίζεται και χτίζεται πάνω σε συγκεκριμένες, διαχρονικές νόρμες και σχήματα, που μπορούν εύκολα να γίνουν κατανοητά από τα παιδιά και να είναι διακριτά κι εύκολα ανιχνεύσιμα, μέσα σε διάφορες ιστορίες, στο κοινό αφηγηματικό πλαίσιο του παραμυθιού.
Μελετώντας 100 παραμύθια, ως προς τη μορφολογία τους και το ρόλο που αυτή παίζει στη μετάδοση μηνύματος, ο Ρώσος κοινωνιολόγος και λαογράφος, Vladimir Propp, διέκρινε 31 αφηγηματικές λειτουργίες των δρώντων προσώπων μέσα στην αφήγηση, ενώ ξεχώρισε και 8 τύπους χαρακτήρων, οι οποίοι υπάρχουν στα παιδικά παραμύθια όλων των λαών. Οι χαρακτήρες αυτοί, σύμφωνα με τη θεωρία του Propp, είναι ο ήρωας, ο κακός, ο δωρητής, ο βοηθός, η πριγκίπισσα, ο πατέρας της πριγκίπισσας, ο μέντορας και ο λανθάνων ήρωας. Σε ένα παραμύθι, υπάρχουν παραπάνω από ένας τύπος ήρωα και περισσότερες από μία λειτουργίες, αλλά δύσκολα συναντώνται ταυτόχρονα όλες μαζί.
Ο Propp, «επηρεασμένος από το φορμαλισμό, εισήγαγε μία νέα ανατρεπτική οπτική και εφάρμοσε έναν άλλο τρόπο ταξινόμησης των παραμυθιών, την ταξινόμηση κατά ζεύγη. Πιο συγκεκριμένα, διαιρεί τα παραμύθια σε τέσσερις κατηγορίες, με βάση τα ζεύγη πάλη-νίκη και πρόβλημα-λύση και έτσι οδηγείται στην ταξινόμηση:
1) αν η εξέλιξη του θέματος γίνεται μέσω του ζεύγους πάλη-νίκη
2) αν η εξέλιξη λαμβάνει χώρα μέσω του ζεύγους πρόβλημα-λύση
3) αν η εξέλιξη συμβαίνει μέσω και των δυο ζευγών και
4) αν η εξέλιξη γίνεται χωρίς τα δυο αυτά ζεύγη
Τέλος, με βάση τη θεωρία του, «οι λειτουργίες είναι θεμελιώδη συστατικά μέρη του παραμυθιού, ο αριθμός τους στο παραμύθι είναι περιορισμένος και η ακολουθία τους είναι πάντα η ίδια, ενώ κάποιες μπορεί να συγχωνεύονται σε μία», κι επίσης, «όλα τα μαγικά παραμύθια είναι μονοτυπικά στη δομή τους. Αυτό σημαίνει ότι η πλοκή του παραμυθιού εξελίσσεται πάνω σε έναν άξονα και η αφήγηση είναι γραμμική» (Μπουδουρίδου, 2015).
Ένα κλασικό σχήμα, το οποίο υπάρχει σε κάθε παραμύθι, και πάνω στο οποίο δομείται η πλοκή κι ορίζεται η εξέλιξη της ιστορίας, είναι το δίπολο καλό-κακό. Αν αποδομήσουμε ένα οποιοδήποτε παραμύθι -αφήσουμε στην άκρη όλες τις λεπτομέρειες και τα χαρακτηριστικά που συγκροτούν την ιδιαίτερη ιστορία του- και μελετήσουμε τα βασικά στοιχεία του -σκηνικό, χαρακτήρες, πλοκή- θα φτάσουμε, αργά ή γρήγορα, αντιμέτωποι με τον άξονα του καλού και του κακού, στον πυρήνα του αφηγήματος.
Σε ένα παραμύθι, ειδικά όταν μιλάμε για κλασικά αφηγήματα, οι ρόλοι και οι χαρακτήρες βρίσκονται είτε στη μία, είτε στην άλλη πλευρά του διπόλου καλό-κακό, κάτι που είναι ξεκάθαρο κι εμφανές από την αρχή της κάθε ιστορίας κι άμα τη εμφανίσει του κάθε χαρακτήρα μέσα στην πλοκή. Σπάνια (έως και ποτέ) συναντάμε κάποιο χαρακτήρα που μοιάζει να αμφιταλαντεύεται ανάμεσα στο καλό και το κακό, ή που να περνά από το ένα άκρο στο άλλο, κατά την εξέλιξη της ιστορίας. Έχουμε, δηλαδή, χαρακτήρες μονοδιάστατους, που κινούνται σε ένα μόνο επίπεδο ηθικής κι αξιακού συστήματος, καθ’ όλη τη διάρκεια του παραμυθιού, κάτι που τους καθιστά πιο «εύπεπτους», κατανοητούς κι ερμηνεύσιμους για τα παιδιά.
Αυτό που ενέχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, είναι να δούμε πώς παρουσιάζονται εν γένει, οι χαρακτήρες στα παραμύθια, και πώς απεικονίζονται συγκεκριμένα, οι ήρωες που αντιπροσωπεύουν τη μία (καλό) αλλά και την άλλη (κακό) μεριά του άξονα.
Απεικονίσεις του καλού
Οι «καλοί» ήρωες, είναι συνήθως κι αυτοί που κατέχουν τον κεντρικό ρόλο στα παραμύθια, αυτοί που μπορεί να βρίσκονται στη θέση του θύματος σε μια κατάσταση (πχ. Σταχτοπούτα)*, αυτοί που είναι πάντα ηθικοί κι ενάρετοι (πχ. Χιονάτη), αυτοί που αναλαμβάνουν κι έχουν να φέρουν εις πέρας μια αποστολή, μικρή ή μεγάλη (πχ. Κοκκινοσκουφίτσα). Αυτοί οι ήρωες, είναι συνήθως νέοι, πολλές φορές και παιδιά, ενώ μορφολογικά, απεικονίζονται με ζωηρά κι ωραία χρώματα.
Τα πρόσωπά τους είναι συμμετρικά, με απαλά χαρακτηριστικά, που αποπνέουν μια αθωότητα και μια γλυκύτητα, με αποχρώσεις που δηλώνουν υγεία, ενώ η μορφή τους γενικά, αποτελείται από διακριτικές γραμμές κι αρκετές καμπύλες, που τους καθιστούν μια εικόνα αρκετά φιλική και ξεκούραστη στο μάτι, που μπορεί να εμπνεύσει εμπιστοσύνη. Γενικότερα οι αναλογίες τους είναι ιδανικές, ακόμα και σε περιπτώσεις που είναι μικρόσωμοι, φαινόμενο που είναι σύνηθες.
Παρόμοια χαρακτηριστικά, ως προς την εξωτερική κυρίως εμφάνιση, παρουσιάζουν και οι υποστηρικτικοί ήρωες -φίλοι, βοηθοί, μέντορες- του κεντρικού χαρακτήρα, με τη διαφορά, ότι συνήθως έχουν διαφορετική ηλικία (είναι μεγαλύτεροι), ενώ, σε πολλές περιπτώσεις, μπορεί να είναι κι εντελώς διαφορετικά πλάσματα από αυτόν, όπως ζώα, νεράιδες κλπ.
Απεικονίσεις του κακού
Από την άλλη, οι «κακοί» ήρωες των παραμυθιών, απεικονίζονται συχνά με στοιχεία κι εξωτερικά χαρακτηριστικά αφύσικα, που τους κάνουν να φαίνονται ανοίκειοι, έως και απειλητικοί στο μάτι. Τα σώματά τους, μπορεί να έχουν υπερβολικές κι υπερφυσικές αναλογίες και διαστάσεις• να είναι, δηλαδή, αφύσικα αδύνατοι (πχ. Ίζμα) ή ασυνήθιστα παχείς σε σχέση με τους υπόλοιπους ήρωες (πχ. Ούρσουλα).
Τα πρόσωπά -όπως και όλη η μορφή τους στο σύνολό της- αποτελούνται από έντονες γωνίες και γραμμές (πχ. Maleficent) που διαγράφουν τις εκφράσεις τους, άγριες και θυμωμένες, κάτι που τους κάνει να φαίνονται μοχθηροί και πονηροί, σα να σχεδιάζουν μόνιμα κάτι κακό για τους άλλους.
Σχεδόν πάντα, τα χρώματα που τους χαρακτηρίζουν είναι άτονα και μουντά, (πχ. Cruella De Vil) έως και σκούρα (πχ. Τζαφάρ), δηλαδή, η επιδερμίδα τους μπορεί να είναι γκρι, ή να έχει κάποιο αφύσικο χρώμα, όπως το πράσινο, παραπέμποντας σε κάτι μη υγιές, σε μια προσπάθεια να δηλωθεί, ίσως, η έλλειψη ηθικών φραγμών που πολλές φορές τους χαρακτηρίζει, η «σκοτεινή» τους ψυχή, ή και η αίσθηση της απειλής που θα πρέπει κανείς να νιώσει όταν τους βλέπει. Τέλος, οι «κακοί της υπόθεσης», δεν είναι ποτέ νεαροί σε ηλικία, αντίθετα, παρουσιάζονται συνήθως ιδιαίτερα γερασμένοι κι άσχημοι, γεγονός που τονίζει ακόμα περισσότερο τη διαφορά τους από τους «καλούς» ήρωες.
Γιατί, όμως, υπάρχει η ανάγκη για τέτοιου είδους διαφοροποιήσεις; Σύμφωνα με τη διπλωματική εργασία της Ζορμπά Κ., «Το παιδί ως ήρωας και ως αναγνώστης στα λαϊκά παραμύθια» (2003): «Το παραμύθι παρέχει ένα είδος συναισθηματικής ταύτισης στο παιδί, αφού εκφράζει απόλυτα δύο διαφορετικές πλευρές της προσωπικότητάς του, μια αρνητική και μια θετική: από τη μια τα φορτισμένα συναισθήματά του και τις επιθυμίες του για λύτρωση από τα δεινά που υφίσταται ή που νομίζει ότι βιώνει και από την άλλη τα όνειρά του για επίτευξη των στόχων του, για δύναμη και για ευτυχία.».
Η Π. Ζεπάτου (2002), αναφέρει πως μέσα από τη διαδικασία της ταύτισης, που βιώνει το παιδί με το παραμύθι, «… φαντάζεται ότι μπορεί και το ίδιο […] να κάνει όλα όσα επιθυμούσε. Με τον τρόπο αυτό, μπορεί να ικανοποιήσει τις φαντασιώσεις του και να «απομακρύνει» τις ανησυχίες του σχετικά με τη σωματική του διάπλαση.».
Το ζήτημα της «μειονεξίας» που αισθάνεται το μικρό παιδί, λόγω του ότι δεν είναι ακόμη πλήρως ανεπτυγμένο, τη στιγμή που βλέπει τους άλλους γύρω του να είναι καθ’ όλα «άρτιοι», και οι ψυχολογικές ανησυχίες που αυτή η κατάσταση προκαλεί σε ένα νήπιο (6-18 μηνών), ονομάζεται «στάδιο του καθρέφτη» κι αναλύεται εκτενώς από τον Ζακ Λακάν, στην εισήγησή του στο Διεθνές Συνέδριο Ψυχανάλυσης, το 1949, «Το στάδιο του καθρέφτη ως διαμορφωτής της λειτουργίας του εγώ, όπως αυτή μας αποκαλύπτεται στην ψυχαναλυτική εμπειρία» (Fort Da).
Σε συνδυασμό με το «στάδιο του καθρέφτη», ο Λακάν ανέπτυξε τη θεωρία του για τις τρεις τάξεις της πραγματικότητας, όπως την αντιλαμβανόμαστε κατά την ανάπτυξή μας. Τα επίπεδα που διέκρινε είναι, το φαντασιακό, το συμβολικό και, τέλος, το πραγματικό. Το φαντασιακό στάδιο – που σχετίζεται με το «στάδιο του καθρέφτη», λόγω της ταύτισης του «εγώ» με την κατοπτρική εικόνα – έχει να κάνει με τη «συνάντηση της εικόνας με τη φαντασία», τη γέννηση των συναισθημάτων αλλά και την έννοια του σημαινόμενου, «δηλαδή τη σημασία που αποκτούν τα πράγματα για το υποκείμενο» (Κυβέλου, 2009).
Στο στάδιο αυτό της ανάπτυξης, λοιπόν, κατά το οποίο ένα παιδί ταυτίζεται με τις εικόνες που προσλαμβάνει, κι ιδιαίτερα με τα πρότυπα και τις απεικονίσεις του καλού, τα παραμύθια και οι χαρακτήρες που παρουσιάζουν, διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στο να αποτελέσουν μια θετική επιρροή για αυτό και να το βοηθήσουν να περάσει ομαλά στα υπόλοιπα στάδια, καθώς «του παρουσιάζουν με τρόπο ουσιαστικό και μοναδικό διάφορους μηχανισμούς προβολής της προσωπικότητάς του στους άλλους και αναγνώρισης του ρεαλιστικού κόσμου» (Ζορμπά, 2003), ώσπου να φτάσει να προσλαμβάνει και να αναγνωρίζει την πραγματικότητα ως έχει.
Με όλους αυτούς τους τρόπους, τα παραμύθια βοηθούν τα παιδιά στην ερμηνεία κι αποκωδικοποίηση του κόσμου, αλλά και στην εσωτερίκευση κι υιοθέτηση υγιών και κοινωνικά επικροτούμενων συμπεριφορών – για την ενήλικη ζωή τους – ακόμα κι αν, κατά την επαφή τους με τα αφηγήματα αυτά, όλη αυτή η διαδικασία γίνεται ασυνείδητα.
*(Τα παραδείγματα ηρώων, αναφέρονται στις απεικονίσεις τους στις ιστορίες της Disney)
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Boudouridou_pi.pdf (duth.gr)
- Ψυχοθεραπεία Ατομική και Ομαδική: Φαντασιακό – Συμβολικό – Πραγματικό (e-psychotherapia.blogspot.com)
- Κυριαζίδου (teimes.gr)
- Το λαϊκό παραμύθι και η παρουσία της γυναικείας μορφής σ’ αυτό (core.ac.uk)
- Το παιδί ως ήρωας και ως αναγνώστης στα λαϊκά παραμύθια (core.ac.uk)
