Της Μάρθας Λιάκου,
Ανατρέχοντας στη χρονιά 2020 και μετρώντας ήδη λίγες μέρες του 2021, παρατηρούμε τις «απολαύσεις» μας να έχουν περιοριστεί, βιώνοντας παράξενους καιρούς και εποχές πανδημίας. Το 1516, σε μία άλλη πανδημία, απεβίωσε ο Ολλανδός ζωγράφος Hieronymus Bosch (περ. 1450-1516). Λίγα χρόνια πριν, ανάμεσα στα 1500 και 1511, ολοκληρώνει το πιο γνωστό και φιλόδοξο έργο του, τον «Κήπο των Eπίγειων Aπολαύσεων». Το συγκεκριμένο τρίπτυχο, μια ελαιογραφία σε ξύλο βελανιδιάς, αποτελεί ένα «μυστήριο», καθώς είναι άγνωστα τόσο ο αρχικός του τίτλος όσο και το ακριβές έτος χρονολόγησής του, ενώ εξίσου λίγες πληροφορίες διαθέτουμε και για τον ίδιο τον καλλιτέχνη, με το προσωνύμιο Bosch, που δεν ήταν το πραγματικό του όνομα, αλλά προέρχετο από την ονομασία της πόλης καταγωγής, το Hertogenbosch της Ολλανδίας.
Το τρίπτυχο αποτελείται από τέσσερεις παραστάσεις -τρεις στο εσωτερικό και μία, όταν κλείνουν τα δύο φύλλα- και πρόκειται για ένα αρκετά συνηθισμένο καλλιτεχνικό είδος της εποχής στις Κάτω Χώρες, είτε θρησκευτικού είτε κοσμικού χαρακτήρα. Έχουν σωθεί ακόμη οκτώ ολόκληρα τρίπτυχα του Bosch και πέντε πίνακες, οι οποίοι πιθανώς να ανήκαν σε τρίπτυχα. Η επικρατέστερη εκδοχή είναι ο «Κήπος των Επίγειων Απολαύσεων» να αποτέλεσε παραγγελία του Ερρίκου Γ΄ του Οίκου Νάσσαου στις Βρυξέλλες, καθώς, σύμφωνα με μαρτυρία του Antonio de Beatis, το 1517 το τρίπτυχο βρισκόταν ήδη στο παλάτι.
Το τρίπτυχο
Στο εξωτερικό μέρος του τριπτύχου, όταν οι πτέρυγες είναι κλειστές, δημιουργείται συνολικά μία παράσταση, ενώ δεν παρατηρείται πολυχρωμία, καθώς κυριαρχούν οι γκρίζες και πράσινες αποχρώσεις. Το κεντρικό και μεγαλύτερο μέρος της σύνθεσης καταλαμβάνει μία σφαίρα, μέσα στην οποία βρίσκεται ένας δίσκος, με ορυκτά και φυτικά χαρακτηριστικά, σαν να είναι βυθισμένα στο νερό. Το εσωτερικό πλαισιώνεται από σύννεφα, τοποθετημένα στο ανώτερο μέρος της σφαίρας. Επάνω και αριστερά βρίσκεται μία μικρή μορφή, ως Δημιουργός του Κόσμου, φορώντας μία παπική τιάρα, ενώ στο κεντρικό τμήμα αναγράφεται μία επιγραφή, η οποία προέρχεται από τους ψαλμούς του Δαβίδ.
Σε κάθε σύνθεση στο εσωτερικό του τριπτύχου, παρατηρείται ένας διακριτός διαχωρισμός σε τρία επίπεδα, ο οποίος ισχύει συνολικά και για τα τρία φύλλα. Στο αριστερό φύλλο, σε πρώτο επίπεδο, παρουσιάζεται ο Χριστός ανάμεσα στον Αδάμ και την Εύα, ο οποίος κρατάει με το αριστερό του χέρι την Εύα και με το δεξί την ευλογεί, πριν αυτή παρουσιαστεί στον Αδάμ. Γύρω από το κεντρικό σιντριβάνι τοποθετούνται εξίσου πραγματικά και φανταστικά ζώα, πίνοντας νερό, ενώ στα δεξιά υπάρχει το δέντρο της γνώσης, σύμβολο του καλού και κακού, γύρω από το οποίο τυλίγεται ένα φίδι.
Η σκηνή συνεχίζεται στο κεντρικό φύλλο, καθώς είναι κοινή η χρωματική παλέτα και η γραμμή του ορίζοντα. Στο πρώτο επίπεδο, είναι χαρακτηριστικό το πλήθος των πολλών ανθρώπινων μορφών στον κήπο, φανερώνοντας έκδηλα την απόλαυση για τη ζωή και το ερωτικό στοιχείο και καταναλώνοντας φρούτα τεραστίων αναλογικά διαστάσεων. Στο κέντρο της λίμνης, βρίσκεται ξανά, όπως στο αριστερό φύλλο, μία κατασκευή ως Πηγή της Ζωής, κατασκευασμένη από πολύτιμο υλικό, αλλά ταυτόχρονα ραγισμένη.
Στο δεξί φύλλο, προβάλλεται η απόλυτη αντίθεση με τις δύο προηγούμενες σκηνές και εκ πρώτης όψεως αντιλαμβάνεται κανείς ότι πρόκειται για έναν σκοτεινό κόσμο ή εναλλακτικά για την Κόλαση. Στο πρώτο επίπεδο, παρακολουθούμε μία σκηνή που θυμίζει μάχη και από πίσω βρίσκονται μουσικά όργανα μη φυσιολογικών διαστάσεων, τα οποία ωστόσο δεν φαίνεται να ηχούν ευχάριστες μελωδίες. Η πιο αλλόκοτη σκηνή διαδραματίζεται προς τα αριστερά, όπου ένα περίεργο ον, καθισμένο σε θρόνο-τουαλέτα, καταβροχθίζει ανθρώπους και τους αφοδεύει. Εν συνεχεία, το δεύτερο επίπεδο καταλαμβάνεται στο μεγαλύτερο μέρος του από μία μορφή με ανθρώπινη κεφαλή και σώμα δέντρου, μέσα στο οποίο αποτυπώνεται μία σκηνή που θυμίζει πορνείο, ενώ επάνω στο ανθρώπινο κεφάλι είναι τοποθετημένος ένας επίπεδος δίσκος με μία τεράστια γκάιντα.
Η ερμηνεία
Η ερμηνεία του παρόντος έργου δεν αποτέλεσε μία εύκολη διαδικασία, καθώς ακόμη και στις μέρες μας οι ερευνητές δεν έχουν καταλήξει με βεβαιότητα στο μήνυμα που ήθελε να μεταδώσει ο Bosch. Για την εξωτερική πλευρά υπάρχουν δύο επικρατέστερες ερμηνείες, με την πρώτη να υποστηρίζεται από τους περισσότερους ερευνητές και να ερμηνεύει τη σφαίρα ως τη σφαίρα του κόσμου την Τρίτη Ημέρα της Δημιουργίας, μετά την εμφάνιση των φυτών αλλά πριν την εμφάνιση των ζώων και του ανθρώπου. Σύμφωνα με τον Panofski, ωστόσο, υπάρχει ένα ουράνιο τόξο εσωτερικά της σφαίρας, χωρίς χρώματα, αποδίδοντας τον κόσμο μετά τον Κατακλυσμό.
Στο αριστερό φύλλο του τριπτύχου, το τοπίο προσιδιάζει τον Παράδεισο, τη στιγμή της Ένωσης του Αδάμ και της Εύας, μολονότι υπάρχουν στοιχεία, τα οποία δεν ταιριάζουν στην έως τότε θρησκευτική εικονογραφία του θέματος, όπως τα ζώα που καταβροχθίζουν το ένα το άλλο και το φίδι που τυλίγεται γύρω από το δέντρο της γνώσης. Συνεπώς, δεν παρουσιάζεται με πιστότητα η αρμονία που υπό κανονικές συνθήκες επικρατεί στον Παράδεισο.
Από την άλλη πλευρά, στο δεξί φύλλο το τοπίο μπορεί με ευκολία να ταυτιστεί με εκείνο της Κόλασης, καθώς οι περισσότερες σκηνές παραπέμπουν στα θανάσιμα αμαρτήματα και στην τιμωρία τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το περίεργο ον στο πρώτο επίπεδο, το οποίο έχει ερμηνευθεί ότι τιμωρεί τους ανθρώπους, καθώς τους αφοδεύει. Το ανθρώπινο κεφάλι με το σώμα δέντρου έχει προταθεί ότι πρόκειται για μία πιθανή αυτοπροσωπογραφία του Bosch, χωρίς βέβαια να έχει επιβεβαιωθεί ποτέ.
Το κεντρικό φύλλο είναι αυτό που έχει απασχολήσει περισσότερο τους μεταγενέστερους μελετητές και Ιστορικούς της Τέχνης, καθώς δεν έχουν καταλήξει σε μία βέβαιη ερμηνεία. Το μόνο σίγουρο είναι ότι οι σκηνές δεν αρμόζουν στη θεματολογία των θρησκευτικών τριπτύχων, καθώς παρατηρείται έντονη σεξουαλικότητα μεταξύ των ανθρώπινων μορφών, χωρίς όμως να ερμηνεύεται ως λαγνεία, ενώ η ευθυγράμμιση των ανθρώπων με τα ζώα και τα φρούτα υποδηλώνει ότι ίσως στα μάτια του Θεού όλα τα δημιουργήματα είναι ίσα. Ως τη δεκαετία του 1970, ο πίνακας ερμηνευόταν ως ένα προειδοποιητικό μήνυμα, καθώς μετά τον Παράδεισο ακολουθεί η πτώση και έπειτα η τιμωρία. Με το πέρασμα του χρόνου, ωστόσο, τέθηκε η περίπτωση το κεντρικό φύλλο να συμβολίζει μία ουτοπία, η οποία θα υφίσταντο εάν ο άνθρωπος δεν είχε εκπέσει από τον Παράδεισο.
«Ο Κήπος των Επίγειων Απολαύσεων» πρόκειται για ένα έργο γεμάτο συμβολισμούς, τόσο πυκνό και επιβλητικό που κοσμεί έναν ολόκληρο τοίχο στο μουσείο του Πράδο και αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για πολλούς μετέπειτα καλλιτέχνες. Το τρίπτυχο του Bosch εγείρει αφενός προβληματισμούς γύρω από την ερμηνεία του, αφετέρου όμως προκαλεί και τον αμέριστο θαυμασμό κοινού και μελετητών που βλέπουν έναν σουρεαλιστικό πίνακα σε μια εποχή που δεν έχει γεννηθεί ακόμη ο σουρεαλισμός. Κι αν ο καλλιτέχνης ζωγράφισε το παράλογο της ύπαρξης, ίσως σκεφτόταν ότι ο Θεός έδωσε στον άνθρωπο την ελεύθερη βούληση, όμως τελικά «είναι στη φύση του ανθρώπου να σκέφτεται λογικά και να ενεργεί παράλογα»…
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Art Ble, The Garden of Earthly Delights, διαθέσιμο εδώ
- Arte Ble, Hieronymus Bosch, διαθέσιμο εδώ
- Museo del Prado, The Garden of Earthly Delights, διαθέσιμο εδώ
