Της Εύας Μόσχου,
Οι άνθρωποι γεννιούνται, μεγαλώνουν και πεθαίνουν. Έτσι είναι ο κύκλος της ζωής. Άλλοι πεθαίνουν από φυσικά αίτια λόγω γήρατος, άλλοι εξαιτίας κάποιας ασθένειας, κάποιοι άλλοι λόγω δικών τους καταχρήσεων. Ίσως ο πιο επώδυνος θάνατος να προέρχεται από μια ανίατη ασθένεια. Ο θάνατος τότε πιθανώς θεωρείται και λύτρωση από το μαρτύριο. Τι συμβαίνει όμως όταν ο άνθρωπος πρέπει να μάθει να ζει με μια ασθένεια που δεν τον σκοτώνει ακαριαία, αλλά αποδυναμώνει τον ίδιο και μειώνει την ποιότητα ζωής του; Μια τέτοια περίπτωση αποτελεί και η νόσος Alzheimer, που πήρε την ονομασία της για πρώτη φορά το 1906. Πρόκειται για μια νευροεκφυλιστική διαταραχή και συνήθως εμφανίζεται στο τέλος της ζωής. Αυτό όμως δεν είναι και ο κανόνας.
Η νόσος χαρακτηρίζεται από την άνοια, μια προοδευτική επιδείνωση της ποιότητας της μνήμης, βραχυπρόθεσμης και μακροπρόθεσμης, με έσχατη συνέπεια την απώλειά της. Καθώς εξελίσσεται η ασθένεια, το άτομο έρχεται σε επαφή με κρίσεις απέναντι στην έως τότε γνωστή του πραγματικότητα, απομακρύνεται από τον περίγυρό του, ενώ σταδιακά οι επαγγελματικές του δεξιότητες καταρρέουν. Η αιτία της νόσου συνδέεται με γενετικούς παράγοντες, περιβαλλοντικούς, ψυχικούς, αλλά και με την ποιότητα ζωής του εκάστοτε ανθρώπου. Υπολογίζεται ότι οι πάσχοντες ανέρχονται σε είκοσι πέντε εκατομμύρια παγκοσμίως.
Μια περίπτωση καλλιτέχνη που γνώρισε τη νόσο, έζησε με αυτή και την αποτύπωσε μοιραία στο έργο του αποτελεί αυτή του William Utermohlen (1933-2007). Γεννήθηκε στη Φιλαδέλφεια των Ηνωμένων Πολιτειών και σπούδασε Τέχνη στη Σχολή Καλών Τεχνών της Πενσυλβάνιας. Μετά το τέλος των σπουδών του, μετακόμισε στο Λονδίνο, όπου παντρεύτηκε τη σύζυγό του Patricia, ιστορικό τέχνης, ενώ το 1967 έκανε την πρώτη του έκθεση στη γκαλερί Marlborough. Το 1995 διαγνώστηκε με τη νόσο, κάτι που κατέστη φανερό μέσα από μια σειρά έξι έργων με την ονομασία “Conversation Pieces”, όπου αποτυπώνεται η θέρμη μεταξύ του ζευγαριού και η γαλήνη στο σπιτικό τους. Ωστόσο, πρώιμα δείγματα της νόσου αποτυπώθηκαν σε αυτή τη σειρά έργων, με κύρια χαρακτηριστικά τις μεταβαλλόμενες αντιλήψεις του χώρου, των αντικειμένων και των ανθρώπων.
Στο έργο “Blue Skies”, τον τελευταίο πίνακα μεγάλων διαστάσεων, ο William ζωγραφίζει την αντίδρασή του στη διάγνωση: αντικρίζει τον εαυτό του ως μια κατεστραμμένη φιγούρα, σε ένα άδειο studio.
Η περίοδος 1995-2001: Οι Αυτοπροσωπογραφίες
Γνωρίζοντας τις συνέπειες της νόσου και τη μη αναστρεψιμότητά της, αποφασίζει να διατηρήσει τις αισθήσεις και τη λογική του, καταγράφοντας το πρόσωπό του και την επίδραση του Alzheimer σ’ αυτό. Η αυτοπροσωπογραφία είναι για αυτόν η γέφυρα που τον συνδέει με τον πρότερο εαυτό του και που κρατά ζωντανή τη μνήμη της ίδιας του της ύπαρξης.
Ήδη από τις πρώτες απόπειρες, φαίνεται η απαξίωση και ο φόβος, ενώ η δεινότητά του γρήγορα χάνεται. Η ασθένεια επέδρασσε και στον τρόπο που ζωγράφιζε. Οπαδός του σχεδίου παλαιότερα, τώρα βαθιά εξπρεσιονιστής. Μοιάζει σαν ο William να βλέπει το πρόσωπό του να εξαϋλώνεται, μέρα με τη μέρα, κίνηση με την κίνηση. Δεν τον ενδιαφέρει πλέον να είναι προσεκτικός. Θρηνεί μέσα από την απαξίωση του σχεδίου, την απαξίωση που αισθανόταν για τη ζωή του και τον τρόπο που έμελλε να καταλήξει.
Όσο η νόσος εξελίσσεται και όσο συνεχίζει να αποτυπώνει την κατάστασή του, αντικρίζουμε τη σκληρή πραγματικότητα: οι φόρμες έχουν πλέον χαθεί, κυριαρχούν η ανησυχία, ο τρόμος, η ανάγκη για απαλλαγή από τα δεσμά. Φθάνει στην απόδοση συναισθήματος σε βαθμό ρεαλιστικό, ζοφερά δοσμένο, που κάνει τον θεατή να παραλύει κι αυτός, να σκέφτεται, να επεξεργάζεται, να συμπονά. Οι αυτοπροσωπογραφίες του Utermohlen είναι ο ύψιστος ρεαλισμός, ο νατουραλισμός, που κανείς δεν έχει πετύχει με τόση ειλικρίνεια.
Πρόσωπο παγωμένο στον χώρο και στον χρόνο, με την ελπίδα να μην υπάρχει, δεν δίνει πλέον, στα τελευταία έργα, καμία πιθανότητα διαφυγής. Συνεχίζει ως και το 1998 να προσπαθεί με τα πινέλα και τα χρώματα. Οφείλει να θυμάται τον ίδιο, οφείλει να θυμάται τη γυναίκα του. Στο τέλος, μόνο με σχέδιο αφήνει κάποιες τελευταίες αναμνήσεις του στο χαρτί: ένα ωοειδές σχήμα για πρόσωπο, δυο μάτια θλιμμένα και μια γραμμή στη μέση χωρίζει το κεφάλι στα δύο, όπως θα συμβεί μετά θάνατον, στη νεκροψία του.
Σταματά να ζωγραφίζει αρκετά χρόνια πριν τον θάνατό του νικημένος, αλλά όχι ηττημένος. Κατάφερε κομμάτι κομμάτι να συναρμολογήσει τον εαυτό του, να κάνει το μοναδικό πράγμα που μπορούσε: να επιβιώσει, ενώ εξαφανίστηκε. Τα τελευταία αυτά πορτρέτα κατά την έκθεσή τους τόσο στο Λονδίνο (2001) όσο και στις Ηνωμένες Πολιτείες (Harvard) (2005 και εξής) έλαβαν μεγάλη αναγνώριση τόσο από το ιατρικό όσο και από το φιλότεχνο κοινό. Σήμερα, έργα του William Utermohlen φιλοξενούνται σε Παρίσι και Σικάγο.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Debra L. Schutte and James M. Stubenrauch, “Alzheimer Disease and Genetics: Anticipating the Questions”, The American Journal of Nursing, Vol. 106, No. 12 (Dec., 2006), pp. 40-48
- Robert Cook-Deegan, “Progress Against Alzheimer’s Disease”, Issues in Science and Technology , Vol. 35, No. 1 (FALL 2018), pp. 62-76
- William Utermohlen, 1933-2007. επίσημη ιστοσελίδα, διαθέσιμη εδώ
