Της Δέσποινας Σκουλαρίγκη,
Μήπως χαρακτηρίζεσαι από κεκλιμένο πρόσωπο, προγναθισμό, αυτιά ασυνήθιστου μεγέθους; Σύμφωνα με τη θεωρία του Cesare Lombroso, εγκληματολόγου του 19ου αιώνα, είσαι πιθανότατα εγκληματίας. Σίγουρα έχουν περάσει αρκετά χρόνια από αυτή τη θεωρία, που μας φαίνεται παράλογη, όμως, δεν μπορούμε να παραβλέψουμε το γεγονός, πως ακόμη και σήμερα, η εξωτερική εμφάνιση κάποιου μπορεί να μας προδιαθέσει θετικά ή αρνητικά. Πόσο μάλλον, όταν αφορά ένα έγκλημα, και πιο συγκεκριμένα κάποια δολοφονία, για την οποία χωρίς να γνωρίζουμε τα απαραίτητα στοιχεία, θέλουμε ως απλοί -και ανίδεοι- παρατηρητές να πάρουμε θέση, κατηγορώντας κάποιον απλώς και μόνο για να επιρρίψουμε κάπου τις ευθύνες. Και όσο αλλάζουν τα στοιχεία, αλλάζουμε κι εμείς ύποπτο, σαν να είναι απλώς μια ταινία που ξέρεις ότι στο τέλος θα φανερωθεί ο πραγματικός εγκληματίας.
Όμως, η ζωή δεν είναι ταινία. Στην ταινία πάντα αποκαλύπτεται ο δράστης, ενώ στην πραγματικότητα όχι πάντα. Επίσης, οι σεναριογράφοι δίνουν στοιχεία, που σε κατευθύνουν κάθε φορά να κατηγορήσεις αυτόν που εκείνοι θέλουν, καθοδηγώντας σε. Και όπως οι σεναριογράφοι, έτσι και οι δημοσιογράφοι πολλές φορές οδηγούν περίτεχνα την κοινή γνώμη προς το μέρος που τους «εξυπηρετεί». Έτσι, αντί τα ΜΜΕ να αποτυπώνουν και να μεταδίδουν το έγκλημα ως γεγονός, παρουσιάζουν τη δική τους «αλήθεια». Η συνέπεια; Να εγκληματούν τα ίδια εις βάρος της ψυχής και του πνεύματος των ανθρώπων, να πυροδοτούν ακόμη και ένα μεταγενέστερο αποτρόπαιο έγκλημα και να αποπροσανατολίζουν την κοινή γνώμη. Εδώ γεννάται το ερώτημα: «Αν δεν ενημερωθούμε, πως θα προφυλαχθούμε»; Η απάντηση δεν μπορεί να είναι μια, μοναδική και ασφαλής.
Τα πραγματικά περιστατικά, ίσως, μας δώσουν μια πιο σαφή εικόνα. Ας ξεκινήσουμε με ένα έγκλημα τόσο γνωστό μα και τόσο μακρινό, που διαπράχθηκε από τον περίφημο «Τζακ Αντεροβγάλτη». Μια υπόθεση, στα τέλη του 19ου αιώνα, που συγκλόνισε και συνεχίζει να συγκλονίζει τον κόσμο. Η έκταση που έλαβε, σίγουρα, οφείλεται στην τραγική κατακρεούργηση των γυναικών, φερόμενων ιερόδουλων, δημιουργώντας ένα κλίμα φόβου. Βέβαια, φαίνεται ως πιθανότερο ο μύθος που πλάστηκε γύρω από αυτόν, να είναι πιο ισχυρός από ό,τι η ίδια του η ιστορία. Σε αυτό συνέβαλαν τα ΜΜΕ κυρίως, αφού δε δίστασαν να παρουσιάσουν επιστολές του υποτιθέμενου δολοφόνου, προσδοκώντας τη «βοήθεια του κοινού» και έτσι, κατάφεραν να το εμπλέξουν και ίσως αυτό να αποτέλεσε και την ώθηση στους πολίτες να δημιουργήσουν δικές τους ιστορίες, πίσω από το πρόσωπο του. Επίσης, η δημοσιότητα των πρακτικών του, θα μπορούσαμε να πούμε ότι οδήγησε και σε άλλες αποτρόπαιες ανθρωποκτονίες.
Ο παραπάνω ισχυρισμός σίγουρα επιβεβαιώνεται, καθώς την περίοδο 1975-1980 στο Γιορκσάιρ της Αγγλίας, εμφανίστηκε ένας κατά συρροή δολοφόνος, τον οποίο οι αρχές τον παρομοίασαν με τον Τζακ τον Αντεροβγάλτη, αφού και οι δύο επιτίθονταν σε ιερόδουλες. Μάλιστα, οι αρχές έλαβαν και μια επιστολή που κατέγραφε τα εγκλήματά του, υπογράφοντας και με το όνομα τού Τζακ. Η επιστολή δημοσιεύτηκε, καθώς οι αρχές επιζητούσαν και σε αυτή την υπόθεση τη συνδρομή των πολιτών. Ακόμη, σε πολλές περιπτώσεις έχει παρατηρηθεί πως για την αύξηση του μίσους των αναγνωστών προς το δράστη και την «ευαισθητοποίηση» τους, οι δημοσιογράφοι εστιάζουν στα θύματα και την κοινωνική τους θέση. Αυτή η υπόθεση, βέβαια, στην αρχή πέρασε κάπως απαρατήρητη, αφού φαινομενικά αφορούσε απλώς και μόνο ιερόδουλες. Όταν, όμως, η κοπέλα που δέχτηκε την τρίτη -θανατηφόρα- επίθεση του εν λόγω δολοφόνου, αποδείχτηκε πως δεν ήταν ιερόδουλη, η είδηση προβλήθηκε στο πρωτοσέλιδο με τον τίτλο να κάνει λόγο για ένα «αθώο θύμα» του δολοφόνου. Τότε ήταν που η κοινή γνώμη άρχισε να φοβάται, με συνέπεια να αυξηθούν οι περιορισμοί.
Μια δεκαετία νωρίτερα στην Αμερική, σημειώθηκαν κάποιες κατά συρροή δολοφονίες από τον επονομαζόμενο εγκληματία Zodiac, στην υπόθεση του οποίου η συνδρομή των ΜΜΕ αποδείχτηκε απαραίτητη. Ειδικότερα, ο ίδιος ο δολοφόνος έστελνε κρυπτογραφημένα σημειώματα στις εφημερίδες της περιοχής, εκβιάζοντάς τους να τα δημοσιεύουν, αφού σε αντίθετη περίπτωση θα υπήρχαν και άλλα θύματα. Με εξαίρεση την πρόσφατη αποκρυπτογράφηση ενός σημειώματος, το Δεκέμβριο του 2020, υπάρχουν ακόμη σημειώματα που δε γνωρίζουμε το περιεχόμενο τους. Βέβαια, στην αποκρυπτογράφηση βοήθησε το γεγονός, ότι τα σημειώματα είχαν δημοσιευθεί και παρέμειναν στη δημοσιότητα.
Στην Ελλάδα του 20ου αιώνα, η υπόθεση Φραντζή -που συντελέσθηκε 34 χρόνια πριν- αποδεικνύει τη σχέση μίσους που συνδέει τον εγκληματία με το κοινό εξαιτίας των εφημερίδων. Έτσι, οι εφημερίδες της εποχής, προσπαθώντας η μια να «ξεπεράσει» την άλλη και να επηρεάσει την κοινή γνώμη, έφτασαν μέχρι και στη δημοσίευση φωτογραφίας του νεκρού σώματος της κοπέλας στο ιατροδικαστικό κρεβάτι. Και πώς επηρέασε τον κόσμο; Το αδηφάγο κοινό, μονάχα μια κατηγορία περιμένει για να εξεγερθεί, να εξαπολύσει προπηλακισμούς και να κάνει εκκλήσεις στο δικαστικό σώμα για θανάτωση του απολογούμενου. Ωστόσο, δεν πρόκειται για τη μοναδική περίπτωση.
Λίγα χρόνια πριν το γεγονός αυτό, ο Δράκος του Σέιχ Σου αποκαλύφθηκε. Και η λαϊκή ετυμηγορία; Θάνατος. Και πράγματι ίσως, να ένιωσαν δικαιωμένοι, όταν πραγματοποιήθηκε η -εν ισχύ τότε- θανατική καταδίκη. Το αν ήταν αληθινή ή όχι η κατηγορία, δεν ενδιέφερε κανέναν, το μόνο που ήθελαν ήταν η θανάτωση του φαινομενικά «δράκου» και το οποίο αποτυπωνόταν ξεκάθαρα στις εφημερίδες, που ωθούσαν το λαό για να ξεσηκωθεί.
Και φτάνουμε τελικά, στο σήμερα με δολοφονίες, βιασμούς και κάθε είδους έγκλημα να διαπράττονται καθημερινά. Η είδηση παρουσιάζεται σε όλα τα μέσα, με λεπτομερή ενημέρωση για την έκβαση της υπόθεσης. Έτσι, εξεγειρόμαστε, επιζητώντας το «κοινό καλό», όμως, στην πραγματικότητα είναι δική μας η άποψη ή είναι η άποψη που ο κάθε δημοσιογράφος προσπαθεί να προβάλλει;
Υπάρχει, βέβαια, και άλλη πτυχή της επίδρασης των βίαιων σκηνών. Μπορεί να ισχυριζόμαστε, πως δεν μας επηρεάζουν και είμαστε διαρκώς σε εγρήγορση να προβάλλουμε αντιδράσεις. Όμως, έχουμε σκεφτεί πόσο είναι το χρονικό διάστημα από τη στιγμή της αντίληψης μέχρι την αντίδραση; Έρευνα των Bushman και Anderson έδειξε, πως σε περίπτωση που ζητήσει ένας συνάνθρωπος μας βοήθεια, όσοι πριν έχουν παρακολουθήσει βίαιες σκηνές, αντιδρούν πολύ πιο καθυστερημένα, σε σχέση με αυτούς που δεν έχουν έρθει σε επαφή με ανάλογες σκηνές. Άρα, ο συνεχής βομβαρδισμός μας με υποθέσεις βίας μας γεννά το αίσθημα της αντίδρασης αλλά πολύ καθυστερημένα. Μπορεί να φαίνεται αντιφατική αυτή η συνέπεια, αλλά πράγματι μας απευαισθητοποιεί και μας οδηγεί στην ανοχή τέτοιων πράξεων. Με αυτόν τον τρόπο, υπάρχουν φορές που αν δεν μας υποκινήσει να εξεγερθούμε ένας δημοσιογράφος, μπορεί να μην ασχοληθούμε καθόλου με ένα έγκλημα (;).
Ίσως, τελικά, το μεγαλύτερο ατόπημα που θα μπορούσαμε να προσδώσουμε στα ΜΜΕ να είναι ο ρατσισμός και κυρίως η στοχοποίηση συγκεκριμένων ομάδων, με μεγαλύτερη έμφαση στους μετανάστες και τις εργάτριες του σεξ, όπως διαφαίνεται και σε κάποιες παραπάνω υποθέσεις. Δεν είναι, λοιπόν, παράλογο να ισχυριζόμαστε πως μέσω αυτών, δημιουργούνται ή συντηρούνται και διαιωνίζονται στερεότυπα.
Και το ερώτημα είναι…η κοινωνία ελέγχει τα ΜΜΕ ή τα ΜΜΕ την κοινωνία;
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Υπόθεση Φραντζή, 30 χρόνια αργότερα, crimetimes.gr, διαθέσιμο εδώ
- Zodiac Killer: Code-breakers solve San Francisco killer’s cipher, bbc.com, διαθέσιμο εδώ
- ‘It was toxic’: how sexism threw police off the trail of the Yorkshire Ripper, theguardian.com, διαθέσιμο εδώ
- Cesare Lombroso, Wikipedia.org, διαθέσιμο εδώ
