Μνήμη στην Τρίτη Ηλικία

Της Χριστίνας Σονούντα,

Η μνήμη είναι από τις θεμελιώδεις γνωστικές λειτουργίες, η οποία αποτελεί προϋπόθεση για την προσαρμογή στη ζωή. Το ποιοι είμαστε και πού βρισκόμαστε, η ταυτότητά μας, το τι είναι τα πράγματα, οι τόποι και οι άνθρωποι που μας περιβάλλουν, το πώς γίνονται τα πράγματα, οι συνήθειες που αποκτήσαμε, το τι θα πρέπει να κάνουμε είναι όλα εκφάνσεις της μνήμης. Η μνήμη αναπτύσσεται και αλλάζει με την ηλικία, από τη γέννηση μέχρι τα γερατειά, ενώ, όμως, βελτιώνεται τα πρώτα χρόνια στην ενήλικη ζωή, στη συνέχεια αρχίζει να εμφανίζει κάμψη. Μάλιστα, αυτό το συνειδητοποιούν οι περισσότεροι άνθρωποι, αφού έχουν παράπονα για σχετικές δυσκολίες ή απώλειες μνήμης μετά τη μέση ηλικία. Στην πραγματικότητα, οι μνημονικές απώλειες είναι ένα φυσικό χαρακτηριστικό των γηρατειών και δεν πρέπει να ταυτίζονται μόνο με τις ενδεχόμενες άνοιες, που είναι πολύ εμφανείς.

Υπάρχουν πολλοί ερευνητές που θεωρούν ότι οι διαφορές ανάμεσα στους νέους και τους γέρους είναι μικρές ή ακόμα και ανύπαρκτες. Τα αποτελέσματα αυτά, παρά την επιφανειακή αντιφατικότητά τους, ερμηνεύονται από την πολυμορφία της μνήμης, αφού ορισμένες πλευρές της φαίνεται να πάσχουν περισσότερο από κάποιες άλλες. Για παράδειγμα, η εργαζόμενη μνήμη και η επεισοδιακή μνήμη φαίνεται να πάσχουν σε μεγαλύτερο βαθμό από ότι η σημασιολογική και άδηλη μνήμη. Άλλες μορφές μνήμης που φαίνεται να πάσχουν στους ηλικιωμένους είναι η συγκράτηση εκτενών πεζών κειμένων, των ονομάτων από φάρμακα, των κτιρίων σε κύριες διαδρομές μέσα στην πόλη όπου έζησαν για μεγάλο χρονικό διάστημα, της εμφάνισης κοινών αντικειμένων, όπως τα νομίσματα και τηλέφωνα των δραστηριοτήτων που είχαν, ονομάτων και προσώπων των ανθρώπων. Επιπρόσθετα, εμφανίζεται δυσκολία στο σχηματισμό νέων συνειρμών και απόκτηση πληροφοριών, όπου τίθεται και ένα ερώτημα, για ποιο λόγο εμφανίζονται αυτές οι διαφοροποιήσεις στην επίδοση, γιατί κάποιες πλευρές την μνήμης πάσχουν περισσότερο από κάποιες άλλες. Η απάντηση στο ερώτημα στηρίζεται στο θεωρητικό πρότυπο που υιοθετεί ο ερευνητής.

Η θεωρία των μνημονικών σταδίων διαχωρίζει τη μνημονική διαδικασία σε τρία στάδια: την κωδικοποίηση, την αποθήκευση και την ανάκτηση. Το άτομο έρχεται, αρχικά, σε επαφή με την πληροφορία και προκειμένου να τη συγκρατήσει, θα πρέπει να την κωδικοποιήσει με κάποιο τρόπο. Η κωδικοποίηση μπορεί να είναι εικονική, ακουστική, σημασιολογική ή δικαστική. Στη συνέχεια, η πληροφορία πρέπει να συγκρατηθεί για ένα χρονικό διάστημα μέχρι να χρειαστεί να ανακληθεί, αυτό είναι το στάδιο της αποθήκευσης. Το τελευταίο στάδιο, το στάδιο της ανάκτησης της πληροφορίας και της χρήσης της, μπορεί να γίνει μέσα από μία ελεύθερη ανάκληση ή με μία αναγνώριση. Σύμφωνα με εργαστηριακές έρευνες, οι ηλικιωμένοι έχουν μειωμένη επίδοση σε σχέση με τους νέους σε έργα ελεύθερης ανάκλησης, αλλά όχι αναγνώρισης. Η απάντηση στην ερεύνα που έκαναν υποδήλωνε ότι το πρόβλημα εντοπίζεται στην ανάκτηση. Η ιδέα ήταν ότι η ελεύθερη ανάκληση θέτει μεγαλύτερες μνημονικές απαιτήσεις και γι’ αυτό εμφανίζονται διάφορες ηλικίας. Ωστόσο, η ερμηνεία αυτή παραβλέπει τις επιπτώσεις που έχει η ίδια η κωδικοποίηση των πληροφοριών, μιας και το άτομο μπορεί να μην έχει προσλάβει κάποια πληροφορία ή να την έχει κωδικοποιήσει με τρόπο που δεν ταυτίζεται με τον τρόπο τον οποίο προσπαθεί να ανακαλέσει, δηλαδή μπορεί να κωδικοποιήσει μία πληροφορία σημασιολογικά και όχι ακουστικά, με συνέπεια την ανάκληση μίας ισοδύναμης λέξης, αλλά όχι την ίδια.Ένας άλλος τρόπος μελέτης της μνήμης είναι ο χρόνος συγκράτησης. Συγκεκριμένα, η μνήμη σε αυτή τη θεωρία δεν θεωρείται ως μια ενιαία κατασκευή, αλλά μία συλλογή διάφορων συστατικών συστημάτων. Ο Tulving ανέλυσε τρία συστήματα μνήμης, το σημασιολογικό, το επεισοδιακό και το διαδικαστικό. Η σημασιολογική μνήμη αποθηκεύει γνώσεις, η επεισοδιακή μνήμη αποθηκεύει πληροφορίες, όπου αργότερα συμπεριέλαβε το τρίτο σύστημα, το διαδικαστικό. Η διαφοροποίηση των συστημάτων δεν τονίζεται ως κριτήριο της διάρκειας της συγκρότησης. Με βάση αυτό το κριτήριο υπάρχει η αισθητήρια μνήμη, η βραχύχρονη μνήμη και η μακρόχρονη μνήμη. Αισθητήρια μνήμη είναι η επαφή του ανθρώπου με ένα αντικείμενο για πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, δηλαδή, δέκατα του δευτερολέπτου, σε αισθητηριακό επίπεδο. Η επεξεργασία και η ανάλυση των πληροφοριών γίνεται από τα αισθητήρια συστήματα (Neisser, 1967). Με βάση τις μικρές έρευνες που έχουν γίνει σημειώνεται ότι οι ηλικιωμένοι δεν είναι τόσο αποτελεσματικοί σε αυτή την επεξεργασία κυρίως στο οπτικό σύστημα. Η βραχύχρονη μνήμη συντηρεί την πληροφορία από ένα δευτερόλεπτο μέχρι ένα λεπτό και συνδέεται με την συνειδητή ενημερότητα. Οι μνήμες, που συντηρούνται, στη μακρόχρονη μνήμη μπορούν να διατηρηθούν για χρόνια μέχρι τα βαθιά γεράματα. Διατηρούνται σε μη συνειδητή κατάσταση και πρέπει το άτομο να τις ανασύρει από τη μνήμη όταν τις χρειάζεται.

Η μακρόχρονη μνήμη διακρίνεται σε επεισοδιακή, σημασιολογική και διαδικαστική. Α) Η επεισοδιακή μνήμη αφορά τις αναμνήσεις που συνδέονται με προσωπικές μας εμπειρίες. Με βάση τα δεδομένα από έρευνες που έχουν γίνει, οι ηλικιωμένοι δεν μπορούν με ευκολία να ανακαλέσουν με σειρά τα γεγονότα τα οποία έγιναν, όπως οι νέοι. Επίσης, οι ηλικιωμένοι, λόγω δυσκολίας συγκράτησης πληροφοριών αρκετές φορές δεν μπορούν να ξεχωρίσουν γεγονότα που βίωσαν πραγματικά με γεγονότα τα οποία φαντάστηκαν. Μία, ακόμα, ηλικιακή διαφορά, λόγω μη συγκράτησης του πλαισίου αναφοράς είναι ως προς την αρχή της εξειδίκευσης της κωδικοποίησης. Δηλαδή, η άριστη συνθήκη για ανάμνηση επεισοδίων είναι όταν η κατάσταση του πλαισίου αναφοράς κατά την ανάκτηση ταυτίζεται με την κατάσταση του πλαισίου κατά την αρχική κωδικοποίηση. Επειδή οι ηλικιωμένοι κωδικοποιούν λιγότερες λεπτομέρειες από το πλαίσιο αναφοράς επηρεάζονται λιγότερο στην επίδοση τους. Β) Η σημασιολογική μνήμη αφορά το τι είναι τα πράγματα, δηλαδή να κατανοήσουμε τη σημασία των πραγμάτων. Οι διαφορές ανάμεσα σε ηλικιωμένους και νέους είναι ελάχιστες γιατί αφορά το μορφωτικό επίπεδο. Οι μετρήσεις σημασιολογικής μνήμης γίνονται μέσα από διαδικασίες πληροφοριών και λεξιλογίου που υπάρχουν στα τεστ νοημοσύνης, όπως έχουν καταγραφεί οι ηλικιωμένοι τα πηγαίνουν καλυτέρα από τους νεότερους στο λεξιλόγιο. Γ) Η διαδικαστική μνήμη αφορά αφορά την δημιουργία των πραγμάτων, δηλαδή είναι η μνήμη των κινήσεων και των διεργασιών, η μνήμη διαδικασιών που εκτελούνται σε μεγάλο βαθμό αυτοματοποιημένα και χωρίς συνειδητή ενημερότητα. Η μνήμη των διαδικασιών που εκτελεί ενέργειες χωρίς να τις παρακολουθεί συνειδητά π.χ. (περπάτημα) ονομάζεται άδηλη μνήμη. Αντίθετα προς την άδηλη μνήμη, η έκδηλη μνήμη προϋποθέτει συνειδητή και εκούσια ανάκτηση τόσο των διαδικασιών όσο και δηλωτικών πληροφοριών επεισοδιακού η σημασιολογικού τύπου. Έργα που χρησιμοποιούνται στο εργαστήριο για την μελέτη της άδηλης μνήμης είναι αυτά που δείχνουν επιδράσεις μνημονικές χωρίς το άτομο να συνειδητοποιεί ότι έχει επέλθει ανάκτηση. Για παράδειγμα, το άτομο παίρνει στην αρχή έναν κατάλογο λέξεων και δίνει μία εκτίμηση για το ποσό. Επίσης, μπορεί να ζητηθεί συμπλήρωση των κενών στις λέξεις, όπου οι ηλικιωμένοι δυσκολεύονται. Αξίζει να αναφερθεί ότι η ύπαρξη της άδηλης μνήμης έχει τεκμηριωθεί τόσο σε αμνηστικά άτομα όσο και σε ασθενείς με νόσο Alzheimer. Επίσης, η άδηλη μνήμη έχει βρεθεί ότι παραμένει ανέπαφη σε πλήθος διαφορετικών έργων στους ηλικιωμένους. Συμπερασματικά, μπορούμε να πούμε ότι αφορά την μακρόχρονη μνήμη υπάρχουν λίγες διαφορές μεταξύ νέων και ηλικιωμένων, στο βαθμό που δεν απαιτείται συνειδητή ανάκτηση. Επειδή, λοιπόν, μέσα στον ίδιο τύπο μνήμης άλλοτε υπάρχουν ηλικιακές διαφορές και άλλοτε όχι, οι ερευνητές για να ερμηνεύσουν τα ερευνητικά ευρήματα στράφηκαν προς άλλες κατευθύνσεις.

Οι μνημονικές δυσκολίες στην θεωρία των πόρων για τους ηλικιωμένους συνδέει την συνειδητή ανάκτηση πληροφοριών με τον περιορισμό των γνωστικών πόρων ή αποθεμάτων με την αύξηση της ηλικίας. Ο μηχανισμός που θεωρείται συχνά ενδεικτικός των γνωστικών πόρων είναι η εργαζόμενη μνήμη. Η εργαζόμενη μνήμη αποτελεί προϋπόθεση για την επίδοση σε ένα έργο εκούσιας ανάκλησης. Έτσι, θεωρείται προβλεπτικός παράγοντας της επίδοσης σε έργα ελεύθερης ανάκλησης, μάθησης συνειρμικά συνδεδεμένων ζεύγων, ή μνήμης κειμένου. Σε έρευνες που έγιναν βρέθηκε ότι η εργαζόμενη μνήμη ερμηνεύει περισσότερο από το 50% της διακύμανσης της επίδοσης στα έργα αυτά.

Οι μνημονικές στρατηγικές είναι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται για να αυξηθεί η πιθανότητα ανάμνησης γεγονότων από το παρελθόν ή μνήμης γεγονότων που πρέπει να γίνει στο μέλλον. Η χρήση μνημονικών στρατηγικών προϋποθέτει διαδικαστική γνώση, αλλά και μεταμνημονική γνώση, δηλαδή ιδέες και γνώσεις για το τι είναι η μνήμη και πως λειτουργεί. Η θεωρητική προσέγγιση της μεταμνήμης είναι φανερό ότι οδηγεί σε διαφορετικές υποθέσεις για το τι φταίει στους ηλικιωμένους και δεν θυμούνται. Μια υπόθεση είναι ότι οι ηλικιωμένοι έχουν λανθασμένες αντιλήψεις για την μνήμη και βελτίωση της. Μία άλλη υπόθεση είναι ότι οι ηλικιωμένοι δεν παρακολουθούν την κωδικοποίηση και τις λειτουργίες ανάκτησης από την μνήμη τους, με αποτέλεσμα να δυσκολεύει στην συγκράτηση νέων πληροφοριών και την ανάκτηση τους. Πιο συγκεκριμένα, οι ηλικιωμένοι δεν εφαρμόζουν αποτελεσματικές κωδικοποίησης και ανάκτησης. Με βάση την πρώτη υπόθεση, οι μνημονικές στρατηγικές δεν είναι ενιαίες για όλους, και επηρεάζονται από την εποχή που πήγαινε κάποιος σχολείο και τις ιδέες που κυριαρχούσαν τότε για το τι είναι σημαντικό να θυμάται κανείς και πως το πετυχαίνει αυτό. Έτσι, οι σημερινοί ηλικιωμένοι, που πήγαιναν σχολείο αρκετά χρόνια πριν έμαθαν άλλες στρατηγικές από αυτές που προκρίνονται σήμερα ως χρήσιμες ή ουσιαστικές. Τότε χρησιμοποιούσαν πολύ την απομνημόνευση και εφαρμόζουν αυτή την στρατηγική, η οποία ενδεχομένως δεν είναι αποτελεσματική για αυτούς, μιας και με αυτόν τον τρόπο επιβαρύνουν την εργαζόμενη μνήμη τους και δεν προχωρούν σε βαθύτερη επεξεργασία ή οργάνωση του υλικού που βοηθά στην κωδικοποίηση και στην συγκράτηση. Ωστόσο, υπάρχουν μεγάλες ατομικές διαφορές μεταξύ των ηλικιωμένων ως προς την χρήση μνημονικών στρατηγικών, όπως δείχνουν έρευνες που στηρίζονται σε αυτοαναφορές των ηλικιωμένων, οι οποίες αφορούν τη χρήση διάφορων στρατηγικών.

Για να βοηθηθούν οι ηλικιωμένοι στη βελτίωση της μνήμης τους θα πρέπει να καθοδηγούνται στη χρήση διαφόρων μνημονικών στρατηγικών ανάλογα με τις απαιτήσεις της κάθε περίπτωσης. Υπάρχουν διάφοροι τύποι μνημονικών στρατηγικών. Οι στρατηγικές αυτές προέρχονται από το θεωρητικό πλαίσιο, το οποίο υιοθετεί κανείς για την ερμηνεία της μνήμης, π.χ. η επανάληψη θεωρείται βασικός μηχανισμός για το πέρασμα των πληροφοριών από ένα σύστημα σε ένα άλλο, λ.χ. από την βραχύχρονη στη μακρόχρονη μνήμη. Επίσης, η σε βάθος επεξεργασία του υλικού θεωρείται βασική για το τρίτο στάδιο της μνήμης μιας και βοηθά στην ανάκτηση πληροφοριών, αλλά και, γιατί η σημασιολογική επεξεργασία βοηθά στην καλύτερη συγκράτηση. Εκτός από αυτές τις στρατηγικές έχουν προταθεί και άλλες, οι οποίες μπορούν να ομαδοποιηθούν ως τυπικές μνημονικές στρατηγικές.

Οι μνημονικές τυπικές στρατηγικές είναι τρόποι που έχουν εφευρεθεί για να βοηθήσουν τη μνήμη να εντοπίσει πληροφορίες ή για να παρέχουν στήριγμα στην οργάνωση των στοιχείων που πρέπει να απομνημονευτούν. Για παράδειγμα, είναι «η μέθοδος των τόπων» και οι «λέξεις-κλειδιά». Η μέθοδος των τόπων αφορά την σύνδεση των στοιχείων που επιθυμούμε να θυμηθούμε με έναν τόπο. Η μέθοδος των «λέξεων-κλειδιών», καθώς και των «λέξεων-αριθμών» χρησιμοποιείται για να στηρίξουμε την ανάκληση μιας λέξης από την ανάκληση μίας άλλης γνωστής. Πρέπει να τονιστεί ότι αυτού του είδους οι μνημονικές τεχνικές χρειάζονται χρόνο για να διδαχθούν και μεγάλη προσπάθεια για να μαθευτούν.

Οι στρατηγικές που βασίζονται σε νεότερες εικόνες αποσκοπούν στο να συνδυάζουν μεταξύ τους τα στοιχεία που μας ενδιαφέρουν φτιάχνοντας περίεργες εικόνες ή μορφές. Αυτές οι στρατηγικές, όμως, δεν χρησιμοποιούνται συχνά ούτε αυθόρμητα τόσο από νέους όσο και από ηλικιωμένους. Έτσι, αν προσπαθήσει κάποιος να τις διδάξει σε άτομα μεγάλης ηλικίας, ανακαλύπτει ότι η προσπάθεια δεν αποδίδει, διότι οι ηλικιωμένοι τις θεωρούν ανόητες και δεν πείθονται για την εφαρμογή τους.

Οι γενικές εσωτερικές μνημονικές στρατηγικές αντίθετα προς τις εικονικές είναι πιο αυθόρμητες και χρησιμοποιούνται συχνά από τους ανθρώπους, τουλάχιστον τους μορφωμένους. Εσωτερικές στρατηγικές είναι η επανάληψη, η οργάνωση, η ομαδοποίηση και η κατηγοριοποίηση ή σε βάθος επεξεργασία του υλικού και άλλες. Όπως ήδη έχει αναφερθεί, οι ηλικιωμένοι τείνουν να χρησιμοποιούν αυθόρμητα την επανάληψη και την απομνημόνευση, αλλά αυτό δεν αρκεί. Πολλές φορές μπορεί να βοηθήσει κανείς τη μνήμη του, οργανώνοντας επιμέρους μονάδες σε άλλες μεγαλύτερες.

Οι εξωτερικές στρατηγικές που χρησιμοποιούμε συχνά είναι οι κατάλογοι και τα σημειώματα που γράφουμε, για να θυμηθούμε τις δουλειές που έχουμε να κάνουμε, τι θέλουμε να ψωνίσουμε κ.λ.π. Στην πραγματικότητα, τα εξωτερικά μέσα που χρησιμοποιούμε είναι βοηθήματα της μνήμης και όχι στρατηγικές. Στρατηγική στην περίπτωση αυτή είναι η συστηματική χρήση των βοηθημάτων. Τα εξωτερικά βοηθήματα είναι πολύ χρήσιμα και χρησιμοποιούνται κατά βάση από τους ηλικιωμένους, αν και η εκτεταμένη χρήση τους θεωρείται ταυτοχρόνως ένδειξη ότι η μνήμη έχει εξασθενήσει. Ταυτοχρόνως, ορισμένα από αυτά είναι πιο συνηθισμένα και ο ηλικιωμένος γνωρίζει πώς να τα χρησιμοποιεί με συνέπεια. Τέλος, η χρήση κάποιων μέσων μπορεί να αυξήσει τη μνημονική απώλεια αντί να τη μειώσει. Ενδεικτική περίπτωση είναι η τοποθέτηση αντικειμένων σε εμφανές μέρος. Αυτό έχει ως συνέπεια όταν περάσει κάποιος χρόνος, το άτομο να πηγαίνει και να ψάχνει το αντικείμενο στη συνήθη θέση του και όχι στην εμφανή, που είναι η νέα θέση και δεν έχει συγκρατηθεί.

Συμπερασματικά, μπορούμε να πούμε ότι η μνημονική κάμψη στους ηλικιωμένους είναι φανερή σε ορισμένες πλευρές της και μπορεί να υπάρξουν τρόποι παρέμβασης που να βοηθούν στη μείωση των προβλημάτων που δημιουργεί η μνημονική κάμψη. Πάντως, για τους υγιείς ηλικιωμένους, η μνημονική κάμψη δεν είναι τέτοιας έντασης, ώστε να δημιουργεί προβλήματα στην καθημερινή ζωή ούτε μπορεί να θεωρηθεί πρόοδος μιας επερχόμενης άνοιας από τις μνημονικές επιδώσεις στην καθημερινή ζωή.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Neisser, U (1967). Cognitive psychology. Appleton-Century-Crofts.
• Baddeley, A.D. (1997) Human Memory: Theory and Practice ( Reviced Edition). Psychology Press, East Sussex
• Cohen B., Murphy G.L. (1984), Cognitive Science Models of Consepts.
• Squire L.R., (1987), Memory and Brain, Oxford University Press.
• Light L.L., Singh, Asha Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory and Cognition (1987).
• Fleischman D.A., & Gabrieli, J. D. E. (1998). Repection priming in normal agingand Alzheimer’s disease: A review of findings and theories. Psychology and Aging.
• Fisk, J.E., & Warr, P.(1996). Age and working memory: The role of perceptual speed, the central executive, and the phonological loop. Psychology and Anging.
• Salthouse, T.A. (1992). John M. MacEachran Memorial Lecture Series. Mechanisms of age-cognition reletions in adulthood. Lawrence Erlbaum Associates, Inc.
• Salthouse, T.A. (1993). Speed mediation of adult age differences in cognition. Developmental Psychology.
• Smith, D.C. (1996) Journal of Personality and Sosial Psychology.