Καφές: Το έγκλημα γύρω από την παραγωγή του

Του Νικόλαου Τσελέντη,

Ο καφές αποτελεί μία απόλαυση σε βάθος γενεών. Τα τελευταία χρόνια, μάλιστα, η ζήτηση για το εν λόγω ρόφημα έχει αυξηθεί κατακόρυφα. Υπολογίζεται ότι περίπου 500 δισεκατομμύρια φλιτζάνια καταναλώνονται σε όλον τον κόσμο κατά τη διάρκεια ενός έτους. Ο αριθμός αυτός ισοδυναμεί με 2,5 δισεκατομμύρια φλιτζάνια καφέ την ημέρα, ενώ φαίνεται πως η ανοδική του πορεία θα συνεχιστεί απρόσκοπτα. Δυστυχώς, όμως, ελάχιστοι καταναλωτές αντιλαμβάνονται πως η τελική μορφή του προϊόντος, την οποία και απολαμβάνουν, κρύβει ένα τόσο ένοχο μυστικό∙ αυτό της εργασιακής εκμετάλλευσης.

Η υπέρ το δέον κατανάλωση καφέ συναντάται σε ισχυρά βιομηχανικά κράτη, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, η Γερμανία και η Γαλλία. Εντούτοις, η μαζική παραγωγή και κατ’ επέκταση εξαγωγή καφέ προέρχεται από μία σειρά αναπτυσσόμενων χωρών∙ η Βραζιλία, το Βιετνάμ, η Κολομβία, η Ακτή Ελεφαντοστού είναι ορισμένες εξ αυτών. Σύμφωνα με μία έκθεση του Υπουργείου Εργασίας των Η.Π.Α., η εκμετάλλευση εργασίας στην παραγωγή καφέ, καθώς επίσης και η παιδική εργασία, εντοπίζονται στις προαναφερθείσες περιπτώσεις, χωρίς να εξαιρείται καμία.

Η παραγωγή του καφέ είναι μία ιδιαίτερα πολύπλοκη διαδικασία και περιλαμβάνει αρκετά ενδιάμεσα στάδια, μέχρι να φθάσει το τελικό προϊόν στα καταστήματα λιανικής. Η καλλιέργεια του συγκεκριμένου καρπού απαιτεί χειρωνακτική εργασία σε καθημερινούς εντατικούς ρυθμούς και χωρίζεται στα στάδια της συγκομιδής, του κλαδέματος, του ψεκάσματος, της λίπανσης και, τέλος, της μεταφοράς. Οι συνθήκες, κάτω από τις οποίες εργάζονται, χαρακτηρίζονται ως ανθυγιεινές, δεδομένου ότι η θερμοκρασία κυμαίνεται σε πολύ υψηλά δεδομένα και αναγκάζονται να εκτίθεται σε αυτήν για 8 με 10 ώρες συνεχόμενα. Επιπλέον, η υγεία των εργαζομένων τίθεται σε ακόμη μεγαλύτερο κίνδυνο, όταν αναλαμβάνουν τον ψεκασμό των καλλιεργημένων εκτάσεων δίχως τον απαραίτητο εξοπλισμό. Και η εκμετάλλευση δε σταματά εδώ.

Η έκθεση του Υπουργείου Εργασίας αναφέρει ότι μόνο το 7% έως 10% της λιανικής τιμής φθάνει στα χέρια των αγροτών, που εργάζονται στις φυτείες του καφέ. Το πενιχρό αυτό ποσοστό γίνεται ακόμα μικρότερο σε χώρες όπως η Βραζιλία, στην οποία οι εργαζόμενοι αποκομίζουν το 2% της λιανικής τιμής. Με πιο απλουστευτικούς αριθμούς, το ποσοστό αυτό ισούται με τη χρηματική απολαβή της τάξεως των 12 δολαρίων το μήνα. Εύκολα, λοιπόν, γίνεται κατανοητό πως οι ευτελείς συνθήκες εργασίας οδηγούν σε ένα αρχέτυπο δουλείας.

Αναλυτικότερα, οι οικογένειες που εργάζονται στην παραγωγή του καφέ εισπράττουν ελάχιστα χρήματα, με τα οποία η επιβίωσή τους τίθεται συχνά εν αμφιβόλω. Αυτό συμβαίνει διότι η κύρια -και ενίοτε αποκλειστική- πηγή των βασικών αγαθών είναι το κτηματομεσιτικό κατάστημα του εκάστοτε γαιοκτήμονα, ο οποίος απαγορεύει τις μετακινήσεις εκτός του κτήματός του και αναγκάζει τους υπαλλήλους του να αγοράζουν μόνο από τον ίδιο. Έτσι, το υψηλό κόστος των προϊόντων, σε συνδυασμό με τις μικρές χρηματικές απολαβές των αγροτών, δημιουργούν χρέος των δεύτερων. Προκειμένου να κατορθώσουν να εξοφλήσουν αυτό το χρέος, συμβιβάζονται να εργάζονται με λιγότερα χρήματα από πριν ή και καθόλου. Βέβαια, σε αυτόν τον φαύλο κύκλο η οικογένεια ουδέποτε ξεφεύγει από το καθεστώς της σκλαβιάς και αντιθέτως συντηρείται από γενιά σε γενιά.

Η εκτενής οικονομική εκμετάλλευση καθιστά αδύνατη την επιβίωση μίας οικογένειας χωρίς τη συνεισφορά όλων των μελών. Έτσι, οι γονείς παίρνουν τη δυσβάσταχτη απόφαση να σταματήσουν την εκπαίδευση των παιδιών τους και να εργαστούν μαζί τους στις καλλιέργειες του καφέ. Προς επίρρωση των ειρημένων κρίνεται αναγκαία η παράθεση ορισμένων αριθμητικών δεδομένων. Στο Βιετνάμ, 34.131 παιδιά απασχολούνται στις φυτείες του καφέ και τα 12.526 από αυτά είναι κάτω από 15 ετών. Στη Βραζιλία τουλάχιστον 5.000 παιδιά εντοπίζονται στην παραγωγή του καφέ και η ηλικία τους δε ξεπερνά τα 14 έτη. Κατά συνέπεια, παρατηρήθηκε στις περιοχές της Βραζιλίας αύξηση της παιδικής εργασίας κατά 37%, ενώ η εγγραφή στα σχολεία ακολούθησε πτωτική πορεία, με μείωση κατά 3%. Στην Ονδούρα το 40% των εργαζομένων είναι ανήλικοι και οι γυναίκες αμείβονται λιγότερο από τους άνδρες και στα αφρικανικά κράτη, όπως η Ακτή Ελεφαντοστού και η Κένυα, τα παιδιά συχνά «πωλούνται» από τις οικογένειές τους στους ιδιοκτήτες της καλλιεργήσιμης γης, πιστεύοντας πως θα ξεκινήσουν μία νέα ζωή.

Εκτός της ανθρώπινης εκμετάλλευσης, έρευνες έφεραν στο φως στοιχεία που αποδεικνύουν τη βάναυση μεταχείριση των ζώων για την παραγωγή καφέ. Στην Ινδονησία παράγεται ο ακριβότερος καφές του κόσμου, εν ονόματι Kopi Luwak, ένα φλιτζάνι του οποίου κοστίζει 80 δολάρια! Η τόσο υψηλή τιμή του δικαιολογείται, κατά τους γευσιγνώστες, από την εξαίρετη και συνάμα διαφορετική του γεύση. Φυσικά, η γεύση του αυτή δε θυμίζει τον απλό καφέ, καθώς ο καρπός του συλλέγεται από τα περιττώματα της μοσχογαλής (civet). Πρόκειται για ένα είδος μικροσκοπικού θηλαστικού που μοιάζει με αγριόγατα και ζει κοντά στα καφεόδεντρα. Ανάμεσα στις τροφικές του θηλαστικού αυτού συνήθειες συγκαταλέγεται και ο κόκκος καφέ, τον οποίο όμως αδυνατεί να χωνέψει κι έτσι τον αποβάλλει. Η φρενήρης κατανάλωση του συγκεκριμένου είδους καφέ, έχει οδηγήσει τους Ινδονήσιους παραγωγούς στην εκμετάλλευση της μοσχογαλής, την οποία φυλακίζουν και ταΐζουν αναγκαστικά με κόκκους καφέ, ούτως ώστε να αυξηθεί η παραγωγή τους. Μία αντίστοιχη περίπτωση εκμετάλλευσης έχει παρατηρηθεί και στην Ταϊλάνδη, όπου υπάρχει ένα καταφύγιο 27 ελεφάντων, οι οποίοι θρέφονται με κόκκους καφέ και παράγουν την ποικιλία Black Ivory Coffee.

Η δημοσίευση τόσων ερευνών γύρω από το ζήτημα της εργασιακής εκμετάλλευσης στην παραγωγή του καφέ έχει συγκεντρώσει την παγκόσμια προσοχή. Ως αποτέλεσμα, έχουν ξεκινήσει την τελευταία δεκαετία δράσεις είτε μεμονωμένες των κρατών είτε συλλογικές. Στο επίπεδο των κρατών, η Κολομβία σημείωσε αξιοθαύμαστη πρόοδο για την αντιμετώπιση της παιδικής εργασίας μέσω της εκστρατείας “Working is not a child’s task” (Η δουλειά δεν είναι καθήκον του παιδιού), της εθνικής πολιτικής για την παιδική ηλικία και την εφηβεία και του «Κέντρου Για το Έγκλημα της Εμπορίας Ανθρώπων» (Centre for the Crime of Trafficking in Persons). Αντιστοίχως, η κυβέρνηση της Βραζιλίας χρηματοδότησε και συμμετείχε σε προγράμματα που στοχεύουν στην εξάλειψη του φαινομένου της παιδικής εργασίας, όπως η εκστρατείας #StopChildLabor και το πρόγραμμα “Living Together and Strengthening Links”. Στο επίπεδο διακρατικής συνεργασίας, πολλές κοινωνικά ευαίσθητες επιχειρήσεις ασκούν πιέσεις για την εξασφάλιση καλύτερου εισοδήματος στους αγρότες, ενώ τα συστήματα πιστοποίησης, όπως το Fairtrade International, το Rainforest Alliance και το UTZ Certified, ενημερώνουν τον καταναλωτή για τη διαδικασία παραγωγής του καφέ, στην οποία δεν έχει υπάρξει ανθρώπινη και άλλου είδους εκμετάλλευση.

Εν κατακλείδι, ορισμένα βήματα προς τον τερματισμό της καταπάτησης των θεμελιωδών δικαιωμάτων έχουν ήδη επιτευχθεί. Φυσικά, ο εφησυχασμός δε συνίσταται προς το παρόν. Χρειάζεται τόσο η άμεση συμβολή της διεθνούς κοινότητας όσο και η ατομική επαγρύπνηση, ώστε να εκλείψουν περιστατικά εκμετάλλευσης παιδιών, ζώων και ολόκληρων οικογενειών. Η κερδοσκοπία και η προσωπική απόλαυση οφείλουν να παραγκωνιστούν, όταν το τίμημα είναι οι ανθρώπινες ψυχές.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Bitter Brew: The Stirring Reality Of Coffee, Food Empowerment Project, διαθέσιμο εδώ

• Bitter Origins: Labor Exploitation In Coffee Production, The Borgen Project, διαθέσιμο εδώ

• Low Prices and Exploitation: Recurring Themes in Coffee, Fair World Project, διαθέσιμο εδώ

• Picked by slaves: coffee crisis brews in Brazil, Reuters, διαθέσιμο εδώ