Του Γιάννη Χουλιάρα,
Το κέρας της Αφρικής αποτελεί μια περιοχή που μαστίζεται από χρόνια προβλήματα, όπως συνοριακές συγκρούσεις, τρομοκρατία και διάφορες μορφές οργανωμένου εγκλήματος. Κατά την τελευταία δεκαετία, έχει αυξηθεί επίσης η εμπλοκή εξωτερικών δρώντων στην περιοχή, στα πλαίσια του οξυμένου ανταγωνισμού μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων. Μία από τις δυνάμεις που έχουν αποκτήσει σημαντική οικονομική και στρατιωτική παρουσία στο κέρας της Αφρικής είναι και η Τουρκία, μια εξέλιξη που επηρέασε και επηρεάζει σημαντικά τις γεωπολιτικές εξελίξεις στην περιοχή. Η παρούσα ανάλυση θα εστιάσει στην τουρκική οικονομική και στρατιωτική παρουσία σε Σομαλία, Σουδάν, Τζιμπουτί και Αιθιοπία.
Τρεις είναι οι λόγοι για τους οποίους η Άγκυρα έχει αποδώσει βαρύνουσα σημασία στο κέρας της Αφρικής, στα πλαίσια της γενικότερης αφρικανικής πολιτικής της και θα αναλυθούν διεξοδικά.
Πρώτον, αποτελεί περιοχή υψηλής στρατηγικής αξίας. Το κέρας της Αφρικής περιλαμβάνει το δυτικό άκρο των στενών του Bab-al-Mandab -γνωστό και ως «Πύλη των Δακρύων» κατά τους ιστορικούς-, ένα νευραλγικό σημείο του θαλάσσιου διαδρόμου Μεσογείου-Ερυθράς Θάλασσας-Ινδικού Ωκεανού. Η οικονομική άνοδος της Κίνας έχει αυξήσει δραματικά τη σημασία αυτού του διαδρόμου για το θαλάσσιο εμπόριο μεταξύ των ευρωπαϊκών και ασιατικών αγορών. Επιπλέον, οι οικονομίες της περιοχής παρουσιάζουν εξαιρετικά υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης, ειδικά η Αιθιοπία, και αποτελούν πύλη προς τις υπόλοιπες αφρικανικές οικονομίες στα ενδότερα της ηπείρου.
Δεύτερον, η ανάδυση του ανταγωνισμού μεταξύ της Τουρκίας και του συμμάχου της, Κατάρ, από τη μια πλευρά, και ενός συνασπισμού αποτελούμενου από τη Σαουδική Αραβία, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα (ΗΑΕ), την Αίγυπτο και το Μπαχρέιν, από την άλλη. Τα τέσσερα κράτη αντιτάσσονται στην προσπάθεια της Τουρκίας να αυξήσει την επιρροή της στην ευρύτερη Μέση Ανατολή και την Αφρική. Μέσω της παρουσίας της στο κέρας της Αφρικής, το οποίο βρίσκεται μεταξύ του Περσικού Κόλπου-Αραβικής Χερσονήσου και της ηπειρωτικής Αφρικής, και σε συνδυασμό με τη στρατιωτική παρουσία της στο Κατάρ, η Άγκυρα μπορεί να εφαρμόσει μια στρατηγική περικύκλωσης των ανταγωνιστών της και αποκλεισμού τους από κρίσιμες θαλάσσιες διόδους.
Τρίτον, η περιοχή διαθέτει σημαντικά κοιτάσματα ενεργειακών πόρων. Για παράδειγμα, στο έδαφος της Αιθιοπίας και στα ύδατα της Σομαλίας έχουν ανακαλυφθεί αξιόλογες ποσότητες πετρελαίου και φυσικού αερίου. Η Τουρκία έχει δείξει έντονο ενδιαφέρον για την εκμετάλλευση των κοιτασμάτων αυτών, όπως έχει κάνει άλλωστε και στην Ανατολική Μεσόγειο και τη Μαύρη Θάλασσα.
Ο γενικότερος στόχος της τουρκικής πολιτικής είναι η διαμόρφωση και ανάπτυξη μιας σημαντικής οικονομικής και στρατιωτικής παρουσίας στη στρατηγικά νευραλγική αυτή περιοχή, με την οποία η Άγκυρα θα ελέγχει κρίσιμες εμπορικές και στρατιωτικές διόδους μεταξύ Ευρώπης, Αφρικής και Ασίας, αυξάνοντας το κύρος της και τη θέση της έναντι άλλων μεγάλων δυνάμεων.
Στο επίκεντρο της τουρκικής πολιτικής στο κέρας της Αφρικής βρίσκεται η Σομαλία. Η τουρκική εμπλοκή στη Σομαλία ξεκίνησε το 2011, καταμεσής της χειρότερης ξηρασίας που βίωσε η χώρα τις τελευταίες δύο δεκαετίες, η οποία είχε ως συνέπεια εκατομμύρια άνθρωποι να βρεθούν σε κρίσιμη κατάσταση λόγω της έλλειψης τροφής. Η Τουρκία παρείχε σημαντική ανθρωπιστική βοήθεια, προσφέροντας τροφή, στέγαση και ιατρική περίθαλψη, τη στιγμή που άλλες σημαντικές δυνάμεις ήταν απούσες. Έχοντας θέσει τις βάσεις, μέσω της ανθρωπιστικής βοήθειας, η Τουρκία αύξησε σταδιακά την παρουσία της. Τουρκικές επιχειρήσεις επένδυσαν στη Σομαλία, συμβάλλοντας στην ανάπτυξη του οδικού και επικοινωνιακού δικτύου, καθώς και νοσοκομείων. Το 2014, δύο τουρκικές εταιρείες ανέλαβαν τη διαχείριση του αεροδρομίου και του λιμανιού της πρωτεύουσας Mogadishu. Χιλιάδες Σομαλοί μαθητές έλαβαν υποτροφίες για σπουδές στην Τουρκία. Σύμφωνα με την Άγκυρα, από το 2011 έως το 2017 παρείχε $1 δισεκατομμύριο στήριξης στη Σομαλία. Το 2016, μάλιστα, υπεγράφη συμφωνία για την από κοινού εκμετάλλευση των ενεργειακών πόρων της.
Η συνεργασία σύντομα επεκτάθηκε και στον τομέα της ασφάλειας. Τον Σεπτέμβριο του 2017, η Τουρκία εγκαινίασε τη μεγαλύτερη εξωτερική στρατιωτική της βάση στο Mogadishu. Στις εγκαταστάσεις εκπαιδεύονται μέλη των σομαλικών ενόπλων δυνάμεων, που αποστέλλονται έπειτα για περαιτέρω εκπαίδευση στην Τουρκία. Μέχρι το καλοκαίρι του 2020, 2.500 Σομαλοί είχαν ολοκληρώσει το πρόγραμμα εκπαίδευσης. Στόχος της Άγκυρας είναι ο αριθμός τους να φτάσει τουλάχιστον στους 10.000 και να αναπτυχθεί, έτσι, μια ικανή τουρκο-σομαλική στρατιωτική δύναμη. Αυτό καταδεικνύει πως η Τουρκία δεν αποσκοπεί απλά στη στρατιωτική παρουσία, αλλά στη διαμόρφωση και τη μακροπρόθεσμη ανάπτυξη των κρατικών δομών της Σομαλίας με βάση τα δικά της συμφέροντα, παγιώνοντας με αυτό τον τρόπο την επιρροή της.
Το άλλο κράτος της περιοχής, στο οποίο η Τουρκία έδωσε έμφαση, ήταν το Σουδάν. Η κυβέρνηση Erdoğan ήταν για πολλά χρόνια ένας από τους λίγους διεθνείς εταίρους του απομονωμένου ισλαμικού καθεστώτος υπό τον Πρόεδρο Omar al-Bashir. Οι σχέσεις αναβαθμίστηκαν έτι περαιτέρω, όταν το Δεκέμβριο του 2017, οι δύο χώρες υπέγραψαν 12 συμφωνίες συνολικής αξίας $650 εκατομμυρίων, οι οποίες προέβλεπαν τουρκικές επενδύσεις σε ένα νέο αεροδρόμιο, μια νέα ζώνη ελεύθερου εμπορίου στην Ερυθρά Θάλασσα και σε διάφορους άλλους τομείς. Το σημαντικότερο, ωστόσο, ήταν πως η Τουρκία απέκτησε το δικαίωμα να κατασκευάσει μια ναυτική βάση στο νησί Suakin στην Ερυθρά Θάλασσα.
Η προοπτική τουρκικής στρατιωτικής παρουσίας στην Ερυθρά Θάλασσα, και μάλιστα σε μια περιοχή κοντά στις ακτές της Σαουδικής Αραβίας, ανησύχησε έντονα τους αντιπάλους της Άγκυρας. Τον Απρίλιο του 2019, η Σαουδική Αραβία, τα ΗΑΕ και η Αίγυπτος υποστήριξαν στρατιωτικό πραξικόπημα, το οποίο ανέτρεψε τον al-Bashir και αποτέλεσε ένα σημαντικό πλήγμα στις τουρκικές φιλοδοξίες.
Η Τουρκία έχει ενισχύσει τους δεσμούς της και με το στρατηγικά σημαντικό Τζιμπουτί, το οποίο αποτελεί σημαντικό ναυτιλιακό κέντρο λόγω της τοποθεσίας του στα στενά του Bab-al-Mandab. Έχουν υπογραφεί δεκάδες συμφωνίες οικονομικής συνεργασίας μεταξύ των δύο κρατών. Μια συμφωνία ναυτιλιακής συνεργασίας, υπογραφείσα το 2015, σε συνδυασμό με μια συμφωνία του 2016 για τη δημιουργία τουρκικής ζώνης ελεύθερου εμπορίου, θέτουν τις βάσεις για τουρκικές επενδύσεις στα λιμάνια του Τζιμπουτί.
Έχοντας ήδη υπό τον έλεγχό της το λιμάνι του Mogadishu, με παρόμοιες κινήσεις και στο Τζιμπουτί η Άγκυρα φιλοδοξεί να αποκτήσει πρωταγωνιστικό ρόλο στην εμπορική κίνηση μεταξύ των κρατών της Ερυθράς Θάλασσας, των περίκλειστων αφρικανικών κρατών, που το εμπόριό τους εξαρτάται από την πρόσβαση στα λιμάνια της περιοχής, και των υπόλοιπων χωρών, των οποίων τα πλοία διασχίζουν την Ερυθρά Θάλασσα.
Η τέταρτη χώρα της περιοχής, η Αιθιοπία, αποτελεί λόγω του μεγέθους της, ίσως, το σπουδαιότερο «έπαθλο» για τις δυνάμεις που ανταγωνίζονται στο κέρας της Αφρικής. Παρά το γεγονός ότι έχει αναπτύξει στενούς δεσμούς με τη Σαουδική Αραβία και τα ΗΑΕ, η αιθιοπική κυβέρνηση έχει επιλέξει μια πολιτική ουδετερότητας ως προς τους περιφερειακούς ανταγωνισμούς, και διατηρεί θετικές σχέσεις και με την Άγκυρα. Οι τουρκικές επενδύσεις φτάνουν τα $2,5 δισεκατομμύρια, κατατάσσοντας την Τουρκία στην τρίτη θέση μεταξύ των επενδυτών στην αιθιοπική οικονομία. Το 2016 υπεγράφη συμφωνία για την από κοινού εκμετάλλευση ενεργειακών πόρων, και επικυρώθηκε από το τουρκικό Κοινοβούλιο το Φεβρουάριο του 2020, μαζί με την αντίστοιχη τουρκο-σομαλική συμφωνία. Τον ίδιο μήνα, ο Πρωθυπουργός της Αιθιοπίας, Abiy Ahmed, συμφώνησε να συνεργαστεί με τη φιλοτουρκική κυβέρνηση της Σομαλίας, μετά από δεκαετίες αντιπαλότητας μεταξύ των δύο κρατών.
Διαμεσολαβώντας για την ανάπτυξη συνεργασίας μεταξύ Αιθιοπίας και Σομαλίας και ενισχύοντας την παρουσία της στα δύο κράτη και στο Τζιμπουτί, η Άγκυρα θα έχει καταφέρει να ενισχύσει σημαντικά την οικονομική επιρροή της στο κέρας της Αφρικής. Ταυτόχρονα, η στρατιωτική της παρουσία θα συνεχίσει να προκαλεί την ανησυχία των αντιπάλων της, Σαουδικής Αραβίας, ΗΑΕ και Αιγύπτου, που θα εντείνουν τις δικές τους προσπάθειες για διείσδυση στην περιοχή. Η αποτυχία της Τουρκίας στο Σουδάν, όμως, κατέδειξε τον ακόμα ισχυρότερο ρόλο των ΗΑΕ και της Σαουδικής Αραβίας στα αφρικανικά εδάφη. Σε κάθε περίπτωση, ο γεωπολιτικός ανταγωνισμός στην περιοχή φαίνεται πως ήρθε για να μείνει.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Turkey’s ‘African Eagle’ Trains Turkish-Speaking Troops in Somalia: Where Next?, The Jamestown Foundation, διαθέσιμο εδώ
- The new external security politics of the horn of Africa region, Sipri, διαθέσιμο εδώ
- Turkey in the Horn of Africa Between the Ankara Consensusand the Gulf Crisis, Clingendael, διαθέσιμο εδώ
