Της Κωνσταντίνας Κούγια,
Η ενέργεια του «επανίστασθαι» χαρακτηρίζει τον όρο «Επανάσταση» και η Ιστορία έχει καταγράψει, ανά τους αιώνες, πληθώρα γενικευμένων εξεγέρσεων, που έχουν συμβεί, υποκινούμενες από διαφορετικά αίτια και αποσκοπώντας σε μια σειρά αποτελεσμάτων. Θέτοντας ως κέντρο του ενδιαφέροντός μας, την ευρύτερη περιοχή των Βαλκανίων και σε αντίθεση με την κοινή αντίληψη, ότι η Ελληνική επανάσταση ήταν η πρώτη μεγάλη εξέγερση του 19ου αιώνα κατά των Οθωμανών, οι ιστορικές πηγές έρχονται να προβάλουν, χρονολογικά την ιστορική αλήθεια.
Η πρώτη, Βαλκανική εξέγερση της εποχής των εθνικισμών έλαβε χώρα στη Σερβία. Στις 14 Φεβρουαρίου του 1804, σχεδόν μία δεκαετία, πριν την έναρξη της προετοιμασίας της Επανάστασης του 1821, οι Σέρβοι του Σαντζακίου του Σμεντέροβο εξεγέρθηκαν κατά των Οθωμανών δυναστών τους. Η περίοδος της Σερβικής επανάστασης, που διήρκησε από το 1804 μέχρι το 1835, όπου η χώρα μετεξελίχθηκε από Οθωμανική επαρχία σε συνταγματική μοναρχία και τη νεότερη Σερβία, διαιρείται χρονολογικά στις ακόλουθες περιόδους:
Πρώτη Σερβική εξέγερση (1804-1813)
Με τη μορφή τοπικής εξέγερσης εναντίον αποστατών γενιτσάρων, που με πραξικοπηματική ενέργεια, είχαν καταλάβει την εξουσία, μετά από περίπου τρείς αιώνες Οθωμανικής κυριαρχίας, σηματοδοτείται η έναρξη του σερβικού αγώνα. Το Σαντζάκι (διοικητική διαίρεση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας) είχε καταληφθεί ήδη από το 1801, μετά τη δολοφονία του Οθωμανού Βεζίρη από τους διοικητές των γενίτσαρων, οι οποίοι κυβερνούσαν πια ανεξάρτητα από το Σουλτάνο. Στα επόμενα τρία χρόνια που ακολούθησαν, η καταναγκαστική εργασία, η κατάργηση δικαιωμάτων και η αύξηση φόρων αποτέλεσαν τα βασικά στοιχεία του τυραννικού καθεστώτος που είχαν επιβληθεί.
Το 1804 οι γενίτσαροι, φοβισμένοι ότι ο Σουλτάνος θα χρησιμοποιούσε Σέρβους εναντίον τους, δολοφόνησαν πολλούς εξέχοντες Σέρβους ευγενείς (σφαγή των Κνέζων) και η στιγμή της εξέγερσης μόλις είχε φτάσει. Μία εξοργισμένη συνέλευση, η οποία έλαβε χώρα στο Όρασατς, και ο στρατός των ανταρτών πρωταγωνίστησαν, καταλαμβάνοντας πόλεις σε όλο το Σαντζάκι, πολεμώντας για λογαριασμό του Σουλτάνου. Ως ηγέτης της εξέγερσης, εξελέγη ο Τζόρτζε Πέτροβιτς, γνωστός στην Ελλάδα ως Καραγιώργης της Σερβίας.
Ο Σουλτάνος όμως, φοβούμενος την δύναμή τους, οργάνωσε εκστρατεία ενάντια στην εξέγερση. Η πρώτη μεγάλη μάχη της πρώτης περιόδου ήταν η Μάχη του Ιβάνκοβατς το 1805, στην οποία ο Καραγιώργης νίκησε τον τουρκικό στρατό. Οι νίκες συνεχίστηκαν και οι στρατιωτικές επιτυχίες διήρκησαν για χρόνια. Ήδη από το 1805, οι Σέρβοι επαναστάτες οργάνωναν μια στοιχειώδη κυβέρνηση για τη διοίκηση της Σερβίας, κατά τη διάρκεια του αγώνα, η οποία και αποφάσισε τη μείωση των φόρων και την κατάργηση της καταναγκαστικής εργασίας.
Το 1809, η Διακήρυξη του Καραγιώργη στο Βελιγράδι, ίσως, να αποτέλεσε και την κορύφωση της πρώτης φάσης της Σερβικής επανάστασης. Έκανε κάλεσμα για εθνική ενότητα και επίσημη ισχύ γραπτών νόμων, βασιζόμενη στη σερβική ιστορία, καθώς και για ανεξιθρησκία. Ενώ όμως, ο Καραγιώργης είχε συμφωνήσει να ενεργεί σε συνεργασία με το κυβερνητικό συμβούλιο, θέλησε να αυτοανακηρυχθεί κληρονομικός ανώτατος ηγεμόνας της Σερβίας. Στην πορεία υπήρξαν και άλλοι ηγέτες της εξέγερσης, που για λογαριασμό του προσωπικού τους όφελους, θέλησαν να κάνουν κατάχρηση των προνομίων τους. Η διαφωνία μεταξύ του Καραγιώργη και των άλλων ηγετών ήταν αναπόφευκτη, εκείνος διεκδικούσε την απόλυτη εξουσία τη στιγμή που οι προύχοντες προσπαθούσαν να τον περιορίσουν.
Η λήξη του Ρωσοτουρκικού πολέμου (1806-1812) και η πίεση της γαλλικής εισβολής οδήγησε, το 1812, τη Ρωσική αυτοκρατορία στην απόσυρση της υποστήριξής της προς τους Σέρβους επαναστάτες. Στερούμενη όποιας ξένης υποστήριξης, η Σερβία βρέθηκε εκτεθειμένη μπροστά στη δύναμη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η οποία εκμεταλλευόμενη τις συνθήκες, το φθινόπωρο του 1813, μετά την ανακατάληψη του Βελιγραδίου, την επανέκτησε. Στο πέρασμά του, κατά μήκος των κύριων διαδρομών της εισβολής του, ο Οθωμανικός στρατός κατέκαψε χωριά, οι κάτοικοί τους σφαγιάστηκαν ή έγιναν πρόσφυγες και τα γυναικόπαιδα έγιναν σκλάβοι. Η πρώτη Σερβική εξέγερση κατεπνίγη βάρβαρα και στις 21 Σεπτεμβρίου του 1813, ο Καραγιώργης μαζί με τους ηγέτες των επαναστατών, κατέφυγαν στην Αυστριακή Αυτοκρατορία.
Δεύτερη Σερβική εξέγερση (1815-1817)
Ο Οθωμανικός στρατός, στις αρχές του 1815, προέβη σε σφαγές στο Βελιγράδι στην προσπάθειά του να συντρίψει κάθε αντιστασιακή απόπειρα. Όσοι κατάφεραν να ξεφύγουν, κατέφυγαν στα δάση και στα βουνά για να γλιτώσουν. Οι τοπικοί άρχοντες κρατούσαν στάση αναμονής σχετικά με ό,τι θα συνέβαινε στη Βιέννη για να εξεγερθούν. Ο αποκεφαλισμός του Στανόγιε Γκλάβας στάθηκε η αφορμή για την επιτάχυνση των εξελίξεων. Μια σειρά μυστικών συσκέψεων του επαναστατικού συμβουλίου, απαρτιζόμενο από τους προύχοντες του Βαλιέβου, του Ρούντνικ και του Βελιγραδίου κατέληξε στην έναρξη της δεύτερης σερβικής εξέγερσης στο Τάκοβο, στις 23 Απριλίου 1815 με εκλεγμένο ηγέτη τον Μίλος Ομπρένοβιτς.
Ο φόβος μιας γενικής σφαγής των προυχόντων, η πληροφορία της επιστροφής του Καραγιώργη από την εξορία στη Ρωσία και η ανυπομονησία της αντικαραγιωργικής φατρίας να τον κρατήσουν μακριά από την εξουσία υπήρξαν οι λόγοι της απόφασης των Σέρβων ηγετών. Ο Μίλος Ομπρένοβιτς, ως ανώτατος ηγέτης της εξέγερσης, επεδίωξε συγκυριαρχία με τους Οθωμανούς και την εκ των έσω υπονόμευση της οθωμανικής εξουσίας με τη διπλωματική υποστήριξη της Ρωσίας. Όταν οι Οθωμανοί το ανακάλυψαν, καταδίκασαν το σύνολο των ηγετών της εξέγερσης σε θάνατο. Μέσα σε δύο μήνες, οι Σέρβοι πολέμησαν στις μάχες σε Λιούμπιτς, Τσάτσακ, Πάλεζ, Ποζάρεβιτς και Ντούμπλιε και κατάφεραν να ανακαταλάβουν και να απελευθερώσουν το Πασαλίκι του Βελιγραδίου.
Ο ικανός διπλωμάτης, Μίλος Ομπρένοβιτς στόχευε στον τερματισμό της καταχρηστικής κακοδιοίκησης και όχι στην ανεξαρτησία, διατηρώντας μια πολιτική αυτοσυγκράτησης. Γι’ αυτό ακριβώς τον λόγο, δεν σκότωσε τους αιχμάλωτους Οθωμανούς στρατιώτες και άφησε ελεύθερους τους πολίτες. Τα ευρύτερα Ευρωπαϊκά γεγονότα βοηθούσαν τη Σερβική υπόθεση και κατά την διετία 1815-1817, η Σερβία κατέστη ημιαυτόνομη συγκροτώντας Εθνική Καγκελαρία που είχε νομοθετικές αρμοδιότητες. Το 1817 ο Πρίγκιπας Μίλος Ομπρένοβιτς, διέταξε τη δολοφονία του Καραγιώργη, ο οποίος είχε επιστρέψει στη Σερβία, ως απόδειξη της αυστηρής πίστης του στην Πύλη. Μετά την ήττα του Ναπολέοντα, το 1815 στη μάχη του Βατερλώ, οι Οθωμανικές δυνάμεις φοβήθηκαν ότι η Ρωσία θα μπορούσε και πάλι να παρέμβει στα Βαλκάνια. Ο σουλτάνος προσπαθώντας να προλάβει την Ρωσική παρέμβαση, συμφώνησε στην αυτονομία της Σερβίας, ορίζοντάς την ως ημιανεξάρτητο κράτος και ονομαστικά υπαγόμενο στην Υψηλή Πύλη.
1817-1833: Η επίσημη αναγνώριση του Σερβικού Κράτους
Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από τις διαδικασίες διαπραγματεύσεων μεταξύ Βελιγραδίου και Κωνσταντινούπολης. Κατά τη διάρκεια αυτής της “ενδιάμεσης περιόδου”, ο Μίλος Ομπρένοβιτς κατάφερε να εξασφαλίσει μια σταδιακή αλλά αποτελεσματική μείωση της τουρκικής εξουσίας, ενώ αυτόματα σερβικοί θεσμοί ήρθαν να καλύψουν το κενό. Το 1828, με τη διμερή Συμφωνία-Σύμβαση του Άκκερμαν, που συνομολογήθηκε μεταξύ της Ρωσικής και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και το 1829, με την επισφράγιση της Συνθήκης της Αδριανουπόλεως (Συνθήκη του Εντιρνέ) που σήμανε το τέλος του Ρωσοτουρκικού πολέμου, αναγνωρίστηκε επίσημα η αυτονομία του Πριγκιπάτου της Σερβίας με τον Πρίγκιπα Μίλος Ομπρένοβιτς ως κληρονομικό ηγεμόνα. Η αυτονομία της Σερβίας αναγνωρίστηκε από την Υψηλή Πύλη το 1830. Μέχρι το 1833, η ηγεμονία της Σερβίας, που μέχρι πρότινος περιελάμβανε μόνο το έδαφος του πρώην Πασαλικίου του Βελιγραδίου (Σαντζάκι του Σμεντέρεβο 1804) επεκτάθηκε προς τα ανατολικά, τα νότια και τα δυτικά.
Παράλληλα, ο Πρίγκιπας Μίλος διαχώρισε την εκπαίδευση από τη θρησκεία, προσπαθώντας να αντιταχθεί στην Εκκλησία μέσω της ανεξάρτητης εκπαίδευσης. Τα νέα σχολικά προγράμματα αλλά και η επανίδρυση της Σερβικής Ορθόδοξης Εκκλησίας εξέφραζαν πια, σε αντίθεση με τη Σερβική μεσαιωνική παράδοση, το Σερβικό εθνικό συμφέρον. Στην πρώτη αυτή εξέγερση, στο λυκαυγές του 19ου αιώνα στα Βαλκάνια, πολέμησαν χιλιάδες εθελοντές από κάθε βαλκανικό έθνος, εκφράζοντας τις τάσεις ανεξαρτησίας τους και λίγα χρόνια αργότερα, η σερβική εξέγερση θα φέρει το πνεύμα της Γαλλικής επανάστασης στα Βαλκάνια. Ο Σέρβος ιστορικός και διπλωμάτης Dušan T. Bataković χαρακτήρισε τη Σερβική εξέγερση του 1804 ως μια «Γαλλική Επανάσταση Βαλκανικών προδιαγραφών».
Σε όλα τα στάδια του αγώνα της Σερβίας για ανεξαρτησία, οι Έλληνες διπλωμάτες και μαχητές βοήθησαν τους Σέρβους και στη συνέχεια, πολλοί Σέρβοι συμμετείχαν στην Ελληνική Επανάσταση (1821-1829). Αξίζει να σημειωθεί, ότι ο πρώτος ιστορικός της Σερβικής Επανάστασης ήταν ο Έλληνας, Καστοριανός Τριαντάφυλλος Δούκας. Μέσα από το έργο του μαθαίνουμε, ότι ο Γάλλος πρόξενος στη Θεσσαλονίκη ανέφερε, το 1806, ότι «οι Τούρκοι έχουν εξαγριωθεί με τους Έλληνες λόγω των συνωμοσιών τους με τους Σέρβους».
Κόντρα στη λογική, που ήθελε την επανάσταση στα Βαλκάνια να είναι αδύνατη, χωρίς την προστασία μίας εκ των Μεγάλων Δυνάμεων, προβάλλει η επιθυμία των Βαλκανικών λαών να τα καταφέρουν, στηριζόμενοι στις δικές τους δυνάμεις. Ο έγκριτος Γερμανός ιστορικός Leopold von Ranke έκανε χρήση του όρου «Σερβική Επανάσταση», αντιπαραβάλλοντάς την με την ομώνυμη Γαλλική, λόγω των μακροχρόνιων κοινωνικών και πολιτικών επιπτώσεων που επέφερε στην ευρύτερη περιοχή των Βαλκανίων.
Στον χώρο των Βαλκανίων, η διαχρονική κληρονομιά της ελληνοσερβικής συνεργασίας, κατά τη διάρκεια των αντίστοιχων αγώνων για ανεξαρτησία ήταν η συνειδητοποίηση ότι ήταν φυσικοί σύμμαχοι στην προσπάθεια απώθησης των Οθωμανών.
«Σήκω Σερβία
αγαπημένη μητέρα όλων μας
για να ξαναγίνεις αυτό που υπήρξες κάποτε
τα τέκνα σου κλαίνε για σένα
πολεμούν γενναία για σένα»
συνέθεσε ο ποιητής Dositej Obradović, ο επονομαζόμενος «Σέρβος Βολταίρος» και έμελλε να χρησιμεύσει ως Ύμνος των Επαναστατών!
«Μην ειπούν στο στοχασμό τους
τα ξένα έθνη αληθινά
εάν μισούνται ανάμεσό τους
δεν τους πρέπει Ελευθεριά»
(στροφή 147)
συνέθεσε ο Εθνικός μας ποιητής Διονύσιος Σολωμός και έμελλε ο «Ύμνος εις την Ελευθερίαν» να γίνει ο Εθνικός μας Ύμνος.
Βιβλιογραφία
- G. Yakchitch (1917), L’ Europe et la resurrection de la Serbie (1804-1834), Paris: Hachette
- Μ. Θ. Λάσκαρης (1936), Έλληνες και Σέρβοι κατά τους απελευθερωτικούς των αγώνας 1804-1830. Αθήναι
- D. Djordjevic (1970) Ιστορία της Σερβίας 1800-1918. (μτφρ. Νικόλαος Παπαρρόδος) Θεσσαλονίκη: Εκδ. Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου,
