Της Ειρήνης Κοτρούτσου,
Ο σωφρονισμός -καλώς ή κακώς- δεν αποτελεί αντικείμενο μονάχα του επιστημονικού, αλλά και του πολιτικού λόγου. Από την εγκληματοποίηση συμπεριφορών και πράξεων, έως την αντεγκληματική πολιτική και από τις νεότερες τάσεις στον σωφρονισμό, έως τον θεσμό της φυλακής, όλα συζητούνται στο πλαίσιο του δημόσιου λόγου. Και είναι, μάλλον, λογικό αν αναλογιστούμε ότι όλες οι κοινωνίες από τη συγκρότησή τους κλήθηκαν να προστατεύσουν τη συνοχή τους απομακρύνοντας εκείνους που επιχειρούσαν να τη διαλύσουν. Ως εκ τούτου, ο σωφρονισμός αποτελεί, παράλληλα, και μείζον πολιτικό ζήτημα. Σήμερα, αν και έχουμε εξελιχθεί σε υλικοτεχνικούς «γίγαντες», παρατηρείται μία συνεχής απανθρωποίηση και πνευματική οπισθοδρόμηση που μας καθιστά ηθικοπνευματικούς «νάνους». Στα της πατρίδας μας, τώρα, οι τριτοκοσμικές συνθήκες των ελληνικών φυλακών είναι γνωστές σε όλους. Τοίχοι που καταρρέουν, σκουριασμένα κρεβάτια, άθλιες συνθήκες υγιεινής. Όπως διαπιστώνεται, δηλαδή, ως κοινωνία έχουμε παραμείνει στο στάδιο της απλής απομάκρυνσης των «ταραχοποιών στοιχείων», χωρίς να δείχνουμε ενδιαφέρον για τον πραγματικό σωφρονισμό και την εξέταση της δυνατότητας επανένταξης των κρατουμένων στην κοινωνία.
Η συμμόρφωση -τουλάχιστον τυπικά- αποτελεί κύρια επιδίωξη του συστήματος δικαιοσύνης. Οι ποινές που επιβάλλονται πρέπει να συνδυάζονται με παροχή ευκαιριών στους κρατούμενους, προκειμένου οι τελευταίοι να διεκδικήσουν και ίσως να επιτύχουν την αναμόρφωση του χαρακτήρα τους. Είναι ανάγκη να υπάρχουν περιθώρια συνετισμού, σωφρονισμού και μεταμέλειας. Η κοινωνία προοδεύει όχι μόνο όταν τιμωρεί, αλλά και όταν δίνει εφόδια στους ανθρώπους που ξεστράτισαν να (επαν)ενταχθούν στο κοινωνικό σύνολο και να προσφέρουν σε αυτό. Όσοι ζητούν αυστηρότερες ποινές -ακόμα και θανατική καταδίκη- θα έπρεπε να γνωρίζουν ότι αυτές δεν λειτουργούν ως αποτρεπτικό φόβητρο για τους πιθανούς εγκληματίες. Η εγκληματικότητα, άλλωστε, δεν είναι απόρροια της ατιμωρησίας – όχι απόλυτα τουλάχιστον. Η λύση στα κοινωνικά προβλήματα-αίτια της εγκληματικότητας δεν είναι μία απάνθρωπη και ανελαστική δικαιοσύνη που επιβάλλει σκληρές ποινές και εκδίδει αμετάκλητες αποφάσεις, αλλά η μόρφωση και η παιδεία. Στην έλλειψη των τελευταίων πρέπει να αναζητηθούν τα αίτια των ειδεχθών εγκλημάτων. Σε αυτές, επίσης, πρέπει να βασιστεί και η προσέγγιση των παραβατών – ιδιαίτερα των νέων παραβατών. Προς αυτή την κατεύθυνση φαίνεται να κινείται και η Γενική Γραμματέας Αντεγκληματικής Πολιτικής, Σοφία Νικολάου, η οποία στις αρχές της σχολικής χρονιάς είχε δηλώσει: «Έχουμε λάβει όλα τα απαιτούμενα μέτρα προκειμένου η εκπαιδευτική διαδικασία να γίνει χωρίς προβλήματα και με απόλυτη ασφάλεια για μαθητές κι εκπαιδευτικούς. Θα σταθούμε όλη τη χρονιά δίπλα στα παιδιά και τους κρατούμενους που θέλουν να μορφωθούν, να αναδείξουν τις δεξιότητές τους και να έχουν μια δεύτερη ευκαιρία στη ζωή τους».
Όπως ο Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι είχε γράψει, ο πολιτισμός μιας χώρας φαίνεται από το επίπεδο διαβίωσης των φυλακισμένων της. Η στέρηση της ελευθερίας είναι η βαρύτερη μορφή τιμωρίας. Όποιος πιστεύει ότι οι άθλιες συνθήκες διαβίωσης των κρατουμένων είναι μέρος της τιμωρίας που τους έχει επιβληθεί, θα ήταν χρήσιμο να διαβάσει λίγο περισσότερο, ώστε αφενός να του αποδίδεται δίκαια στο μέλλον η ανθρώπινη ιδιότητα και αφετέρου να αποκτήσει την γνώση ότι με αυτό τον τρόπο τρέφεται ο φαύλος κύκλος της εγκληματικότητας που τον απειλεί είτε έμμεσα είτε άμεσα. Η ανομία, η βία και οι δολοφονίες εντός των φυλακών, η απουσία επιμορφωτικών προγραμμάτων και η υπολειτουργία των σχολείων στα σωφρονιστικά καταστήματα μετατρέπουν ένα παραβάτη σε θηρίο και στυγνό εγκληματία – μία πραγματική απειλή για την κοινωνία. Είναι εφικτή η εξυγίανση της λειτουργίας των σωφρονιστικών συστημάτων; Και αν ναι, σε τι πλαίσιο και τι κόστος έχει;
Και αναρωτιόμαστε τι φταίει και τι πρέπει να διορθώσουμε… Μήπως το κράτος δεν μπορεί πλέον να διαχειριστεί τις φυλακές και χρειάζεται τη συνδρομή των ιδιωτών; Κι έτσι ξεκινά η πολιτική συζήτηση… Η μείωση των φόρων και του κόστους λειτουργίας των φυλακών για το κράτος, η αποτελεσματικότερη λειτουργία των φυλακών με μειωμένη γραφειοκρατία και απουσία μιλιταριστικής κουλτούρας, καθώς και ο ανταγωνισμός που θα αποκαλύψει τις ανεπάρκειες των δημόσιων φυλακών είναι τα βασικά επιχειρήματα όσων τάσσονται υπέρ των ιδιωτικών σωφρονιστικών καταστημάτων. Από την άλλη, τίθενται από τους υποστηρικτές των δημοσίων φυλακών ερωτήματα που αφορούν τη διαφάνεια εντός των ιδιωτικών σωφρονιστικών καταστημάτων και τη δυνατότητα ελέγχου από το σύστημα δικαιοσύνης, καθώς και το κατά πόσο η ποιότητα στην λειτουργία θα εξαρτάται από την επιθυμία για κέρδος… Εγείρουν, ακόμα, ζητήματα δημοκρατίας και συνταγματικότητας – είναι δυνατόν να περιορίζουμε τόσο τον σκληρό πυρήνα του κράτους και να εμπορευματοποιούμε την δικαιοσύνη; Υπάρχει, όμως, και τρίτη οπτική, σύμφωνα με την οποία θα έπρεπε σε περιπτώσεις λιγότερο σοβαρών αδικημάτων να βασιστούμε σε ένα σύστημα επανορθώσεων που θα λειτουργεί στο πλαίσιο ασφαλιστικών συμβολαίων με κύριο μέλημα την αποκατάσταση του θύματος και όχι την τιμωρία του θύτη.
Μήπως θα έπρεπε να ξεπεράσουμε ορισμένα κωλύματα και κολλήματα και να δούμε καθαρότερα τις δυνατότητες που ανοίγονται στο μέλλον; Και τα ερωτήματα παραμένουν αναπάντητα – τουλάχιστον σε αυτές τις σειρές. Ο καθένας, όμως, σίγουρα θα έχει ήδη καταφέρει να σχηματίσει μια άποψη – πάντα σε συμφωνία με τον αξιακό του κώδικα…
