Της Διαλεχτής Άνθη,
Ο κύκλος της γέννησης του Θεανθρώπου, που ολοκληρώνεται με τη Φυγή στην Αίγυπτο, ενέπνευσε τους μεγάλους ζωγράφους των κορυφαίων καλλιτεχνικών ρευμάτων να δημιουργήσουν αριστουργηματικούς πίνακες. Η Φυγή στην Αίγυπτο είναι ένα επεισόδιο της παιδικής ηλικίας του Χριστού το οποίο περιγράφεται στο Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο της Καινής Διαθήκης (2. 13-23), ενώ περιστατικά παρατίθενται και στα Απόκρυφα Ευαγγέλια.
Σύμφωνα με το Ευαγγελικό απόσπασμα, ο Βασιλιάς των Ιουδαίων, Ηρώδης, φοβούμενος την εκπλήρωση των προφητικών γραφών, που μιλούσαν για τη γέννηση ενός «νέου Βασιλιά των Ιουδαίων», και παρερμηνεύοντας τη σημασία των κειμένων, διέταξε τη σφαγή όλων των αρρένων τέκνων έως δύο ετών. Έτσι, μετά την επίσκεψη των Μάγων, Άγγελος Κυρίου εμφανίζεται ενώπιον του Ιωσήφ και τον παρακινεί να εγκαταλείψουν τη χώρα και να κατευθυνθούν προς την Αίγυπτο για να γλυτώσουν από την οργή του Ηρώδη. Ένα μεγάλο και δύσκολο ταξίδι ξεκινάει για την «Αγία Οικογένεια» προς την Αίγυπτο, όπου η λιτή περιγραφή των γραφών αφήνει τη σειρά της στην έμπνευση, στη γνώση και στις διαφορετικές ζωγραφικές τάσεις από την εποχή του Giotto και έπειτα.
Giotto di Bondone (1267-1337)
Αποτελεί μέρος της εικονογράφησης του Παρεκκλησίου Σκροβένι ή «Παρεκκλήσιο της Αρένας» της πόλης Παδούα της Ιταλίας. Χρονολογείται ανάμεσα στο 1304-1306 και ανήκει στο σύνολο των 28 νωπογραφιών χωρισμένα σε διάχωρα 2 x 1,85 που αφηγούνται σκηνές από τη ζωή της Παναγίας και του Χριστού τοποθετημένες σύμφωνα με τη βυζαντινή λογική grasso modo. Η χρήση της τεχνικής fresco επιδιώκει να προσδώσει αντίστοιχη πολυτέλεια με αυτή των βυζαντινών ψηφιδωτών. Ο Giotto σύμφωνα με τον F.M. Godtrey «όπως και ο Δάντης βρίσκεται στο τέλος και στην αρχή», στη μετάβαση από τον Μεσαίωνα στην Αναγέννηση, όπως γίνεται αντιληπτό μέσα από τα έργα.
Στο συγκεκριμένο έργο κεντρική θέση κατέχει η Παναγία, η οποία καθισμένη σε ένα γαϊδούρι έχει στην αγκαλιά της το Θείο Βρέφος, που είναι στραμμένο σε εκείνη, ενώ η ίδια κοιτά προς τα δεξιά, ακολουθώντας την πορεία του δρόμου. Στο ταξίδι την οδηγεί ο Ιωσήφ που βρίσκεται οδηγός μπροστά μαζί με μια γυναικεία μορφή, που ερμηνεύεται ως η γυναίκα που βοήθησε την Παναγία στον τοκετό. Την πορεία ακολουθούν τρεις νεαρές ανδρικές φιγούρες που αναπαριστούν τα παιδιά του Ιωσήφ από τον πρώτο του γάμο. Στο βάθος εμφανίζονται δύο λόφοι που φέρουν φοίνικες αριστερά και δεξιά. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο κεντρικός λόφος βρίσκεται σε συμμετρική θέση με την Παναγία και το Βρέφος, σχηματίζοντας μια νοητή πυραμίδα.
Στη βάση τονίζεται η ταπεινότητα που χαρακτηρίζει τη γέννηση του Χριστού και τις πρώτες μέρες της ζωής του. Η ανάβαση τις δυσκολίες που επακολουθούν ως την τελική λύτρωση. Ο φοίνικας στη χριστιανική θρησκεία συμβολίζει την επικράτηση του καλού ενάντια στο κακό. Ο Giotto αναδεικνύει την ανθρώπινη διάσταση στις μορφές του, αναδύοντας τον ψυχισμό τους και προσπαθώντας να προσδώσει μία φυσικότητα στην κίνηση, θέτοντας τα θεμέλια για τη συνέχεια της Αναγέννησης.
El Greco (Δομήνικος Θεοτοκόπουλος) (1541-1617)
Στο Μουσείο Πράδο στην Ισπανία εκτίθεται το διάσημο έργο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου που αναπαριστά τη Φυγή προς την Αίγυπτο. Χρονολογείται το 1570 κατά το διάστημα της τρίχρονης παραμονής του στη Βενετία (1567-1570) και ανήκει στα ανυπόγραφα μικρών διαστάσεων έργα που του έχουν αποδοθεί μεταγενέστερα.
Έμφαση δίνεται στα τρία βασικά πρόσωπα που αναφέρονται στο Ευαγγέλιο, χωρίς περαιτέρω προσθήκες από αναφορές των απόκρυφων. Ο Ιωσήφ απεικονίζεται γυρισμένος πλάτη, προσπαθώντας να κατευθύνει το γαϊδούρι που μεταφέρει την Παναγία και το βρέφος να στρίψει και να περάσει τη στροφή. Ο Χριστός εμφανίζεται σαν ένα ζωηρό μωρό που έχει την περιέργεια να γυρίσει το κεφάλι για να δει την προσπάθεια που καταβάλει ο Ιωσήφ. Η σκηνή τοποθετείται σε ένα όμορφο, απογευματινό τοπίο που αποδίδεται στα χρώματα ώχρας και πορτοκαλί, τα οποία αναμειγνύονται με τις μπλε και λευκές αποχρώσεις του ουρανού. Στο έργο εντοπίζονται χαρακτηριστικά της Βενετικής σχολής, όπως οι φωτεινές αντανακλάσεις, η ένταση του χρώματος, η συστροφή των μορφών (και στοιχείο μανιερισμού), η ελευθερία των γραμμών και του σχεδίου με γρήγορη πινελιά, στοιχεία που άντλησε και εξέλιξε μοναδικά από εκπροσώπους της σχολής. (Τιτσιάνο, Βερονέζε, Parmiggianino).
Caravaggio (Michelangelo Merisi) (1571-1610)
Ανατρεπτικά στοιχεία που συνάδουν με τον χαρακτήρα του Caravaggio αποτυπώνονται σε αυτό τον πίνακα. Το αρσενικό-θηλυπρεπές σώμα του αγγέλου με τη λαμπερή σάρκα και τον μανδύα που καλύπτει ελάχιστα μέρη εμφανίζεται προκλητικό σχεδόν μπροστά στον Ιωσήφ που μοιάζει έκπληκτος. Δεξιά τους ο Χριστός μοιάζει να έχει αποκοιμηθεί στην αγκαλιά της Παναγίας με ήρεμο, γαλήνιο ύφος σαν να ονειρεύεται τον παράδεισο (σε αντιδιαστολή με την φρίκη που επικρατεί με τη σφαγή των αθώων νηπίων). Η όψη του συμπληρώνεται με τα χρυσά μαλλιά που βρίσκονται σε χρωματική αντίθεση με το κόκκινο χρώμα με το οποίο επιλέγει να ντύσει την Παναγία.
Στο έργο εντοπίζονται χαρακτηριστικά στοιχεία μπαρόκ, όπως το σκοτάδι που αναδεικνύει τις υφές των σωμάτων μέσα από έντονες αντιθέσεις, το ρεαλιστικό ύφος με στοιχεία θεατρικότητας και η νεκρή φύση.
Adam Elsheimer (1578–1610)
Ο πίνακας του Γερμανού ζωγράφου χωρίζεται σε 3 επίπεδα ώστε να δοθεί έμφαση στην Άγια Οικογένεια που βρίσκεται στο κέντρο που πίνακα. Η σκηνή διαδραματίζεται νύχτα με τη δεξιά πλευρά του πίνακα να εικονίζει την πανσέληνο, την αντανάκλασή της στο νερό με ρεαλιστική απόδοση. Στα αριστερά φαίνεται να βρίσκεται μια ομάδα ανθρώπων -προσφύγων πιθανώς- που έχουν εγκατασταθεί για να ξαποστάσουν από το ταξίδι. Τα κεντρικά πρόσωπα φαίνεται να κατευθύνονται προς τον πρόχειρο καταυλισμό για να ξαποστάσουν. Η σκηνή καλύπτεται από τον απέραντο ουρανό με γνωστούς αστερισμούς να εντοπίζονται (Μεγάλη Άρκτος), ενώ ο γαλαξίας τοποθετείται σε διαγώνια κλίση σαν να οδηγεί τον θεατή να στρέψει την προσοχή του στο κεντρικό μέρος. Η αστρική παρουσία, εμβαθύνοντας σε ερμηνεία, συνδέει τις βιβλικές αφηγήσεις με τη μυθολογία (Άρκτος, Άρτεμις, Παναγία και Γαλαξίας, Ηρακλής, Χριστός).
Rembrandt Harmenszoon van Rijn (1606-1669)
Ένα από τα σπάνια τοπία που έχει δημιουργήσει ο Ολλανδός ζωγράφος της Χρυσής Εποχής της ολλανδικής τέχνης είναι «το τοπίο για την ξεκούραση της φυγής προς την Αίγυπτο». Χρονολογικά τοποθετείται στο 1647 κατά τη δεύτερη περίοδο εγκατάστασής του στο Άμστερνταμ. Πρόκειται για ελαιογραφία σε ξύλινη επιφάνεια διαστάσεων 34 x 48 και αποτελεί το μοναδικό νυχτερινό τοπίο του καλλιτέχνη, ενώ πηγή έμπνευσής του θεωρείται το έργο του Elsheimer.
Η σκηνή της ανάπαυσης από το μεγάλο ταξίδι διαφυγής καταλαμβάνει μόλις ένα μικρό μέρος του έργου. Τα πρόσωπα της σκηνής παρουσιάζονται καθισμένα γύρω από αναμμένη φωτιά, με έντονη την ανάγκη για ξεκούραση. Το περιστατικό πλαισιώνεται γύρω από ένα καθηλωτικό νυχτερινό τοπίο με πολλές πηγές φωτός να ξεπροβάλλουν, περιγράφοντας με άρτια λεπτομερή αποτύπωση σημεία του σκηνικού. Η νύχτα φαντάζει επιβλητική γύρω από το φως που προέρχεται σημειολογικά από την «Ιερή Οικογένεια».
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Χαραλαμπίδης Α., Ιταλική Αναγέννηση, Θεσσαλονίκη 2014
- Elsheimer’s Flight into Egypt: how it changed the boundaries between art, religion and science – Journal of ART in SOCIETY, διαθέσιμο εδώ
- Landscape with the Rest on the Flight into Egypt by Rembrandt van Rijn (1606-1669) | National Gallery of Ireland, διαθέσιμο εδώ
- Paintings – Rembrandt Research Project, διαθέσιμο εδώ
- Κωνσταντουδάκη-Κιτρομηλίδου, Από τον Θεοτοκόπουλο στον El Greco.pdf (uth.gr), διαθέσιμο εδώ
