Του Ιωάννη Χουλιάρα,
Τα τελευταία χρόνια, η Τουρκία αποδίδει ιδιαίτερη προσοχή στην Μαύρη Θάλασσα, όπου διαμορφώνει σταθερά μια ολοένα και στενότερη σχέση με μια άλλη σημαντική χώρα της περιοχής, την Ουκρανία. Η στρατηγική συνεργασία Άγκυρας και Κιέβου επεκτείνεται σταδιακά σε όλο και περισσότερους τομείς, ιδίως σε αυτόν της ασφάλειας, και έχει την προοπτική να μεταβάλλει σημαντικά την γεωπολιτική ισορροπία στην Μαύρη Θάλασσα.
Η προσάρτηση της Κριμαίας από την Ρωσία και το ξέσπασμα του πολέμου στην Ουκρανία το 2014, υπήρξαν η κρίσιμη καμπή στις διμερείς σχέσεις. Ενώ προηγουμένως οι δύο πλευρές δεν απέδιδαν ιδιαίτερη σημασία στις σχέσεις τους, πέραν του εμπορικού σκέλους, η σύγκρουση Ουκρανίας-Ρωσίας και η επακόλουθη όξυνση των γεωπολιτικών εντάσεων στην Μαύρη Θάλασσα, μετέτρεψαν την τουρκο-ουκρανική συνεργασία σε σημαντική προτεραιότητα για τα δύο κράτη. Οι συναντήσεις μεταξύ υψηλόβαθμων αξιωματούχων και άλλες διπλωματικές επαφές εντατικοποιήθηκαν. Επιπλέον, ξεκίνησαν εκ νέου οι διαπραγματεύσεις για την υπογραφή συμφωνίας ελεύθερου εμπορίου, οι οποίες είχαν διακοπεί το 2013.
Η Τουρκία, από την μια πλευρά, τήρησε προσεκτική στάση και αρνήθηκε να επιβάλλει κυρώσεις στην Ρωσία για τις ενέργειές της, όπως έκαναν οι ΗΠΑ και η Ευρωπαϊκή Ένωση, προκειμένου να διατηρήσει μια ισορροπία στις εξαιρετικά ευαίσθητες σχέσεις της με την Μόσχα. Από την άλλη πλευρά, όμως, η Άγκυρα υποστήριξε ξεκάθαρα την εδαφική ακεραιότητα της Ουκρανίας και αρνήθηκε να αναγνωρίσει την Κριμαία ως ρωσικό έδαφος, θέση που διατηρεί έως και σήμερα.
Κύριος λόγος για την έντονα αρνητική τουρκική στάση, είναι το ότι η προσάρτηση της Κριμαίας μετέβαλε την ισορροπία στρατιωτικής ισχύος στην Μαύρη Θάλασσα υπέρ της Ρωσίας. Προηγουμένως, ο ρωσικός στόλος της Μαύρης Θάλασσας ήταν σε εξαιρετικά κακή κατάσταση, αποτελούμενος κυρίως από παλαιά σκάφη. Επιβάλλοντας τον έλεγχό της επί της Κριμαίας, ωστόσο, η Ρωσία αύξησε σημαντικά την Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη και την ακτογραμμή της στην Μαύρη Θάλασσα, η οποία είναι πλέον σχεδόν ίση με αυτής της Τουρκίας. Επακολούθως, η Μόσχα ακύρωσε παλαιότερες συμφωνίες με την Ουκρανία, οι οποίες περιόριζαν το στόλο της Μαύρης Θάλασσας, και άρχισε να ενισχύει το στόλο με νέα αναβαθμισμένα σκάφη επιφανείας και υποβρύχια. Ταυτόχρονα, η Ρωσία εγκατέστησε στην χερσόνησο της Κριμαίας ένα πυκνό δίκτυο εξελιγμένων οπλικών συστημάτων, όπως τα αντιαεροπορικά συστήματα S-400, S-300 και Pantsir-S1 και το αντιπλοϊκό σύστημα Bastion-P, καθώς και διάφορα είδη ραντάρ και συστήματα ηλεκτρονικού πολέμου. Η προσάρτηση της Κριμαίας σημαίνει πως σχεδόν ολόκληρη η Μαύρη Θάλασσα είναι πλέον εντός της εμβέλειας των συστημάτων αυτών.
Η μεταβαλλόμενη, υπέρ της Ρωσίας, ισορροπία στρατιωτικής ισχύος, δημιούργησε φόβους στην Τουρκία πως η Μαύρη Θάλασσα μετατρέπεται σταδιακά σε «ρωσική λίμνη». Η Άγκυρα, όμως, δεν είναι πρόθυμη να οξύνει υπερβολικά την ένταση με την Μόσχα, με το να επιτρέψει στο ΝΑΤΟ αυξημένη παρουσία στην περιοχή. Επομένως, η ανάπτυξη στενότερων διμερών σχέσεων με την Ουκρανία, αναδείχθηκε σε ένα μέσο εξισορρόπησης της αυξημένης ρωσικής δραστηριότητας στην Μαύρη Θάλασσα. Επιπλέον, η συνεργασία με ένα φιλοδυτικό κράτος, όπως η Ουκρανία, συμβάλλει θετικά στις σχέσεις της Τουρκίας με τις ΗΠΑ, σχέσεις που αντιμετωπίζουν πολλά προβλήματα τα τελευταία χρόνια.
Για το Κίεβο, η καλλιέργεια σχέσεων με την Τουρκία αποτελεί μέρος της γενικότερης αντι-ρωσικής του πολιτικής και της προσπάθειας του για ενίσχυση των ενόπλων δυνάμεων, μετά το ξέσπασμα της σύγκρουσης με την Ρωσία. Η διμερής συνεργασία με την Τουρκία αποτελεί μια εξαιρετική ευκαιρία, δεδομένου του ότι Τουρκία κατέχει τον δεύτερο ισχυρότερο στρατό του ΝΑΤΟ και είναι επίσης κράτος με ακτή στην Μαύρη Θάλασσα.
Στη συνεργασία Τουρκίας-Ουκρανίας για την κοινή ασφάλεια, εξέχουσα θέση κατέχει η αμυντική βιομηχανία. Στον συγκεκριμένο τομέα, τα συμφέροντα των δύο κρατών είναι συμπληρωματικά. Η Τουρκία επιδιώκει την ανάπτυξη της αμυντικής της βιομηχανίας, προκειμένου να εξασφαλίσει αυτάρκεια στο εξοπλιστικό πεδίο. Καθώς οι δυτικοί εταίροι της Άγκυρας δεν έχουν φανεί πρόθυμοι να της παράσχουν την αναγκαία τεχνογνωσία για τον συγκεκριμένο σκοπό, η Ουκρανία αποτελεί μια σημαντική εναλλακτική επιλογή. Το Κίεβο διαθέτει μια αξιόλογη αμυντική βιομηχανία, την οποία κληρονόμησε από τη Σοβιετική Ένωση. Στο πλαίσιο αυτό, έχει αναπτυχθεί μια πολύπλευρη και αμοιβαία επωφελής συνεργασία, με την Ουκρανία να παρέχει στρατιωτική τεχνολογία και τεχνογνωσία στην Τουρκία και να διαχειρίζεται εξοπλιστικά προγράμματα από κοινού με την τουρκική πλευρά, ενώ η Τουρκία στηρίζει τον εκσυγχρονισμό των ουκρανικών ενόπλων δυνάμεων και προσφέρει πολύτιμη στρατηγική εξισορρόπηση κατά της Ρωσίας.
Τα θεμέλια της συνεργασίας στην αμυντική βιομηχανία τέθηκαν με συμφωνίες που υπογράφηκαν το 2014, το 2016 και το 2018. Το 2018, η Ουκρανία προμηθεύτηκε 6 τουρκικά μη επανδρωμένα αεροσκάφη Bayraktar TB2. Το 2019, η τουρκική Baykar Makina, κατασκευαστής των Bayraktar, και η ουκρανική Ukrpetrskport υπέγραψαν συμφωνία για την δημιουργία κοινοπραξίας, με σκοπό την κοινή παραγωγή σύγχρονων οπλικών συστημάτων. Η συνεργασία αυτή θα επιλύσει, σύμφωνα με αναφορές, τα μακροχρόνια προβλήματα της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας στην κατασκευή κινητήρων. Για παράδειγμα, το νέο τουρκικό drone Akinci χρησιμοποιεί ουκρανικό κινητήρα. Επιπλέον, οι δύο πλευρές έχουν εκφράσει κατά το τελευταίο έτος την φιλοδοξία να επεκτείνουν την συνεργασία αυτή στον διαστημικό τομέα και στην παραγωγή δορυφόρων, μαχητικών αεροσκαφών, τεθωρακισμένων και πυραύλων.
Τον Οκτώβριο, κατά την επίσκεψη του Ουκρανού προέδρου Volodymyr Zelenskiy στην Κωνσταντινούπολη, υπεγράφη νέα γενική συμφωνία συνεργασίας στην αμυντική βιομηχανία. Τους τελευταίους δύο μήνες, έχουν υπογραφεί συμφωνίες για διαστημική συνεργασία, για πώληση τεσσάρων τουρκικών πολεμικών πλοίων MILGEM στην Ουκρανία, καθώς και για την δημιουργία μιας νέας τουρκο-ουκρανικής κοινοπραξίας, με σκοπό την παραγωγή στην Ουκρανία έως και 48 Bayraktar TB2. Κάποια από αυτά θα εγκατασταθούν κοντά στο μέτωπο στην ανατολική Ουκρανία, για πιθανή μελλοντική χρήση ενάντια στις φιλορωσικές αποσχιστικές δυνάμεις.
Ένα άλλο κίνητρο πίσω από το τουρκικό ενδιαφέρον για την Ουκρανία, είναι οι ιστορικοί και πολιτισμικοί δεσμοί της Άγκυρας με την κοινότητα των Τατάρων της Κριμαίας. Για αιώνες, το αυτόνομο ταταρικό βασίλειο στην Κριμαία αποτελούσε μέρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η προσάρτησή του από την Ρωσία στα τέλη του 18ου αιώνα και οι ρωσικές πολιτικές κατά των Τατάρων επέφεραν μεγάλες μετακινήσεις πληθυσμών προς την Τουρκία, κατά τον 19ο και 20ο αιώνα. Σήμερα, ο ταταρικής καταγωγής πληθυσμός στην Τουρκία υπολογίζεται σε 3,000,000-6,000,000, ενώ στην Κριμαία κατοικούν περίπου 250,000 Τάταροι, αποτελώντας το 12% του πληθυσμού.
Η ταταρική κοινότητα στην Τουρκία είναι δραστήρια, διαθέτοντας πάνω από 50 οργανώσεις, και διατηρεί στενούς δεσμούς με την πατρογονική γη. Η προσάρτηση της Κριμαίας κινητοποίησε περαιτέρω την ταταρική διασπορά, καθώς η ηγεσία των Τατάρων αντιτάχθηκε σθεναρά στην Ρωσία, λόγω του ιστορικού παρελθόντος. Αναφορές της τουρκικής κυβέρνησης και διεθνών μέσων ενημέρωσης κάνουν λόγο για παραβιάσεις των δικαιωμάτων των Τατάρων από τις ρωσικές αρχές. Η Τουρκία, θεωρώντας τον εαυτό της ως προστάτιδα δύναμη όλων των τουρκικών κοινοτήτων του εξωτερικού, εκφράζει συχνά ανησυχίες σχετικά με την κατάσταση των Τατάρων στην Κριμαία. Χαρακτηριστικά, στην κοινή δήλωση Erdogan-Zelensky κατά την συνάντηση του Οκτωβρίου, τονίζονται οι διακρίσεις κατά των Τατάρων και γίνεται λόγος για «από κοινού προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων» στην Κριμαία. Πιθανότατα, η Τουρκία αποβλέπει στην ενίσχυση της επιρροής της στην στρατηγικής σημασίας χερσόνησο μέσω των Τατάρων, ως «εγγυήτρια δύναμή» τους.
Η σημαντική ανάπτυξη των τουρκο-ουκρανικών σχέσεων κατά τα τελευταία επτά περίπου χρόνια, καταδεικνύει πως, παρά τις συχνές αναφορές περί της προσέγγισης Ρωσίας-Τουρκίας, η οποία είναι οπωσδήποτε υπαρκτή, η Τουρκία εξακολουθεί να θεωρεί την Ρωσία ως μια σοβαρή απειλή, που πρέπει να αντιμετωπιστεί. Η στενή συνεργασία με την Ουκρανία μαρτυρά την κοινή αντίληψη Τουρκίας και ΗΠΑ-ΝΑΤΟ για την γεωπολιτική της Μαύρης Θάλασσας. Μακροπρόθεσμα, αν η συνεργασία αυτή συνεχιστεί με τον παρόντα ρυθμό, πιθανώς να συμβάλλει σημαντικά στην στρατιωτική ενίσχυση τόσο της Ουκρανίας όσο και της Τουρκίας, εδραιώνοντας έναν νέο περιφερειακό άξονα με ευρωατλαντική στήριξη, ο οποίος θα αποτελέσει μια σοβαρή πρόκληση για τα ρωσικά συμφέροντα στην περιοχή.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Gurcan, M., 2020. Turkey On Course To Strategic Partnership With Ukraine. [online] Al-Monitor. Διαθέσιμο εδώ
- Kuzio, T., 2020. Turkey Forges A New Geo-Strategic Axis From Azerbaijan To Ukraine. [online] RUSI – Royal United Services Institute. Διαθέσιμο εδώ
- Vorotnyuk, M., 2020. Foreign Policy Audit: Ukraine-Turkey. [ebook] German Marshall Fund. Διαθέσιμο εδώ
