Της Νάντιας – Ελπίδος Δουρίδα,
Γραμματικός, έμπορος, επαναστάτης, εξαιρετικά ευφυής και πολυμήχανος, ο Εμμανουήλ Ξάνθος υπήρξε ένας από τους τρείς ιδρυτές της Φιλικής Εταιρείας, αλλά και ένας από τους ακρογωνιαίους λίθους της ιστορίας του έθνους μας. Γεννημένος στην Πάτμο το 1772, ο Ξάνθος πέρασε εκεί τις πρώτες δεκαετίες της ζωής του. Ενώ σπούδασε στην Πατμιάδα Εκκλησιαστική Σχολή, το μέλλον δεν του επιφύλασσε μία ήρεμη, άνευ συγκινήσεων ζωή στη γενέτειρα του.
Σε ηλικία 20 ετών μεταναστεύει στην Ιταλία, και συγκεκριμένα στην πόλη της Τεργέστης, όπου ξεκίνησε την καριέρα του ως έμπορος, έχοντας ως παράδειγμα αρκετούς συμπατριώτες του, οι οποίοι είχαν χτίσει εκεί μια λαμπρή καριέρα. Δεκαοκτώ ολόκληρα χρόνια παρέμεινε ο Ξάνθος εκεί, ώσπου, το 1810, αποφασίζει να μεταναστεύσει για άλλη μία φορά, όμως τώρα με προορισμό την Οδησσό της Ρωσίας. Εγκαταστάθηκε έτσι, πλάι στον μεγαλέμπορο Βασίλειο Ξένη, για την εξυπηρέτηση του οποίου πραγματοποίησε αρκετά ταξίδια, ένα εκ των οποίων το 1812 στην Κωνσταντινούπολη, και ένα χρόνο αργότερα στην Πρέβεζα και την Πάργα, με σκοπό την αγορά ελαιόλαδου.
Όσον αφορά τις πεποιθήσεις και τις ιδεολογίες του, ο Ξάνθος κατά την επιστροφή του από τα προαναφερθέντα ταξίδια έκανε μια, αρκετά αποκαλυπτική για τον ίδιο, στάση στα Επτάνησα. Εκεί, ήρθε σε επαφή με τον τεκτονισμό, όπου και τον ασπάστηκε. Ο τεκτονισμός, η αλλιώς μασονία, αξίζει να σημειωθεί πως αποτελεί ένα σύνολο αδελφοτήτων προερχόμενων από όλη την υφήλιο, οι οποίες πρωτοεμφανίστηκαν στα τέλη του 16ου αιώνα. Τα κοινά στοιχεία ανάμεσα σε αυτές τις αδελφότητες στις οποίες αποφάσισε να συμμετάσχει ο Ξάνθος, είναι ορισμένες εθιμοτυπικές διαδικασίες, αλλά και η αδιαμφισβήτητη ανάγκη πίστης και υπακοής σε κάποια ανώτερη δύναμη ή θεό.
Επιστρέφοντας στην Οδησσό μετά τα ταξίδια του, οι ορίζοντες του είχαν διευρυνθεί σημαντικά. Επηρεασμένος από τη Γαλλική Επανάσταση φαίνεται, πως αντιλαμβανόταν περισσότερο από ποτέ την άθλια κατάσταση στην οποία είχε υποπέσει το ελληνικό έθνος. Το 1812, μετά τη γνωριμία του με δύο γραμματικούς, είχε ήδη ιδρύσει μία δική του εμπορική εταιρεία στην Κωνσταντινούπολη, όμως μόλις δύο χρόνια αργότερα αποφάσισε να πάρει μία πρωτοβουλία που δεν αφορούσε μόνο την προσωπική του ανέλιξη, αλλά είχε ως απώτερο σκοπό την απελευθέρωση και την κοινωνική αποκατάσταση ολόκληρου του έθνους. Πλησιάζοντας λοιπόν, το Νικόλαο Σκουφά και τον Αθανάσιο Τσακάλωφ, κατάφερε την από κοινού ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας, στις 14 Σεπτεμβρίου 1814.
Αφοσιωμένος πλέον στον κοπιώδη, αλλά ακόμη κρυφό, αγώνα προς την ελευθερία, εγκαθίσταται μόλις δύο μήνες αργότερα, τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους, στην Κωνσταντινούπολη. Εκεί, το κατάστημα που είχε ιδρύσει το 1812, μετατρέπεται στη μυστική έδρα της Φιλικής Εταιρείας. Ο Εμμανουήλ Ξάνθος κατείχε τη θέση του ταμία και του γραμματέα, ενώ κατατάχθηκε εν τέλει στην όγδοη θέση στην ιεραρχία του διοικητικού συμβουλίου μετά την άφιξη του Παναγιώτη Αναγνωστόπουλου (1816) και του Αθανάσιου Σέκερη (1818).
Είχαν πλέον περάσει τέσσερα χρόνια από την ίδρυση της Εταιρείας, αλλά φανερός και ικανός ηγέτης δεν υπήρχε. Η «Ανώτατη Αρχή» που είχαν πλάσει τα μέλη της ήταν μία έννοια αφηρημένη, και ο κόσμος ζητούσε πλέον να γνωρίσει το φυσικό πρόσωπο που θα αναλάμβανε τα ηνία της επανάστασης. Η αναζήτηση της ιδιαίτερης αυτής προσωπικότητας, μετά από τη σύσκεψη των μελών της Εταιρείας το 1818, ανατέθηκε στον Εμμανουήλ Ξάνθο. Έτσι, αναχωρεί αμέσως για τη Θεσσαλία, όπου θα συναντούσε και θα παραλάμβανε συστατικές επιστολές από τον Άνθιμο Γαζή. Ο Γαζής, πιστός «Φιλικός» και συνεργάτης, είχε ήδη μυήσει στη Φιλική Εταιρεία τους προύχοντες του Πηλίου, της Φωκίδας και της Λοκρίδας.
Επόμενος σταθμός του ταξιδιού του ήταν η Μόσχα, όπου συναντήθηκε με τον Αντώνιο Κομιζόπουλο και το Νικόλαο Πατσιμάδη, μέλη της Φιλικής Εταιρείας, με τους οποίους συζήτησε και ετοίμασε σε ένα πρώιμο στάδιο την Επανάσταση, καθώς και την κάθοδο του Ιωάννη Βαρβάκη στο Αιγαίο. Δύο ολόκληρα χρόνια είχαν περάσει από τότε, που του ανατέθηκε η εύρεση του μοναδικού και ευφυούς ηγετικού προσώπου, όμως, η τύχη δεν είχε ακόμη χαμογελάσει. Τον Ιανουάριο του 1820, ο Ξάνθος φτάνει στην Αγία Πετρούπολη, όπου και συναντά τον υπουργό εξωτερικών της Ρωσίας Ιωάννη Καποδίστρια. Η πρόταση του προς τον υπουργό είναι ξεκάθαρη: να αναλάβει εκείνος τα ηνία της επανάστασης, να γίνει εκείνος η ενσάρκωση της «Ανώτατης Αρχής» όπως ακριβώς την είχαν οραματιστεί οι τρείς ιδρυτές της Εταιρείας.
Ο Καποδίστριας, γνωρίζοντας πως εκείνη την εποχή υπήρχε μεγάλη άρνηση έναντι στα φιλελεύθερα και εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα των λαών και υπολογίζοντας τις συνέπειες μιας λαϊκής εξέγερσης, όχι μόνο αρνήθηκε την πρόταση του Ξάνθου, αλλά προσπάθησε να τον πείσει να αναβάλει τα επαναστατικά του σχέδια, ώσπου η κατάσταση να σταθεροποιηθεί, και έτσι, η προσπάθεια του να μην αποτύχει. Το γεγονός όμως ότι αρνήθηκε αυτή τη θέση, δεν σημαίνει ότι άφησε τον Ξάνθο χωρίς επιλογές, καθώς ήταν με το μέρος του. Έτσι, πρότεινε ως τον καταλληλότερο για αυτή τη θέση, τον Αλέξανδρο Υψηλάντη, υπασπιστή του Τσάρου Αλέξανδρου Α’.
Ο Υψηλάντης θεώρησαν πως, ως υπασπιστής του τσάρου, θα μπορούσε να έχει θετική επιρροή προς τη Ρωσία, ώστε αυτή να βρεθεί σύμμαχος τους σε τυχόν επαναστάσεις στον Ελλαδικό χώρο. Δέχεται λοιπόν, να αναλάβει την αρχηγία του αγώνα. Από εκείνη τη στιγμή, ξεκινά και μια πολλή στενή συνεργασία με το Ξάνθο, καθώς ιδρύουν από κοινού την «Εθνική Κάσσα», το ταμείο της Φιλικής Εταιρείας για την οικονομική ενίσχυση της επερχόμενης επανάστασης και προετοιμάζουν το συντονισμό του έργου στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες.
Το κίνημα όμως, στη Μολδοβλαχία, απέτυχε. Ο Ξάνθος, σε μια προσπάθεια να ολοκληρώσει το έργο της οικονομικής ενίσχυσης του αγώνα που είχε ξεκινήσει στην Ελλάδα, ταξίδευσε στα κέντρα των ελληνικών παροικιών. Το 1823, μεταβαίνει για άλλη μια φορά από τον τόπο που ξεκίνησαν όλα, την Τεργέστη της Ιταλίας, μαζί με τον Τσακάλωφ, στην επαναστατημένη Πελοπόννησο. Διαμένει στην Τρίπολη, πλάι στο Δημήτριο Υψηλάντη, όπου είχε σταλεί ως πληρεξούσιος του αδελφού του, για να αναλάβει την ηγεσία του Αγώνα, καθώς ο Αλέξανδρος βρισκόταν αιχμάλωτος στην Ουγγαρία.
Οι περιπέτειες όμως, του Εμμανουήλ Ξάνθου δεν επρόκειτο να τελειώσουν εδώ. Ο Δ. Υψηλάντης, απελπισμένος από την αιχμαλωσία του αδελφού του, αποφασίζει να πείσει το Ξάνθο να οργανώσει την απόδρασή του. Ο Ξάνθος δέχτηκε και ταξίδεψε το 1826 στην Αυστρία, για την υλοποίηση του εν λόγω εγχειρήματος. Ο Αλέξανδρος όμως, δεν φάνηκε διόλου πρόθυμος να ακολουθήσει το σχέδιο. Έτσι, ο Ξάνθος επιστρέφει ξανά στην Πελοπόννησο, αυτή τη φορά για να πάρει μέρος στον Αγώνα.
Δύο χρόνια αργότερα, το 1828, ο Ξάνθος φεύγει για το Βουκουρέστι, όπου διατηρεί ανώνυμη και κρυφή ζωή για σχεδόν δέκα χρόνια, ως το 1837. Τα χρόνια έτσι πέρασαν, και το όνομα του Ξάνθου σχεδόν ξεχάστηκε. Φήμες έλεγαν πως είχε πεθάνει, άλλες πως τον είχαν αιχμάλωτο και τον βασάνιζαν. Το 1834, ήρθε στο φως και η πρώτη κατηγορία έναντι του Ξάνθου, από τον Παναγιώτη Αναγνωστόπουλο, ο οποίος ήταν πεπεισμένος για το θάνατό του. Ο Αναγνωστόπουλος, δημοσίευσε στην εφημερίδα του Ιωάννη Φιλήμονος ονόματι «Αιών», μια λίβελλο εναντίον του Ξάνθου, στην οποία υποστήριζε πως είχε εκμεταλλευτεί και κατασπαταλήσει τα χρήματα της «Εθνικής Κάσσας».
Φανερά έξαλλος από αυτές τις συκοφαντίες, ο Ξάνθος αποφασίζει το 1837 να επιστρέψει στην Αθήνα και να αποκαταστήσει το όνομά του, τη φήμη του. Οκτώ χρόνια αργότερα, εκδίδει τα «Απομνημονεύματά» του, τα οποία αποτελούν βασική πηγή πληροφοριών για τη Φιλική Εταιρεία, και φυσικά αναιρούν όλες τις κατηγορίες προς το πρόσωπό του.
Το τέλος του μεγάλου όμως, αυτού ήρωα, ήταν δυστυχώς άδοξο. Τιμήθηκε με το Χρυσό Σταυρό του Σωτήρος, όμως, δεν έλαβε ποτέ το επίδομα που του αντιστοιχούσε. Πάμφτωχος, καταπονημένος και ταλαιπωρημένος άφησε ο Εμμανουήλ Ξάνθος την τελευταία του πνοή στην οδό Νικοδήμου 27 στην Πλάκα, το μελαγχολικό δειλινό της 28ης Νοεμβρίου 1852. Η υστεροφημία του όμως, είναι αδιαμφισβήτητη. Στην κηδεία του, του απονεμήθηκαν τιμές στρατηγού, ενώ το 1930, στήθηκε ανδριάντας στην Πλατεία Φιλικής Εταιρείας στο Κολωνάκι.
Το όνομα του είναι χαραγμένο όχι μόνο στα βιβλία της ιστορίας μας, αλλά και στην καρδιά μας, καθώς ήταν ένας από τους ανθρώπους στους οποίους οφείλουμε τη σημερινή μας ελευθερία. Ο Εμμανουήλ Ξάνθος γεννήθηκε, έζησε και πέθανε με το στόχο και την επιμονή να δει μια Ελλάδα ελεύθερη, ένα έθνος μη κατακρεουργημένο. Σήμερα, θα ήταν εξαιρετικά περήφανος για όσα έχουμε καταφέρει, όπως εμείς είμαστε εξαιρετικά ευγνώμονες για την αμέριστη αρωγή του σε αυτό το ταξίδι ως εδώ.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Συλλογικό Έργο (1975) Ιστορία του Ελληνικού Έθνους τόμος ΙΒ΄. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών
- Συλλογικό Έργο (1994-1996) Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς τόμος 59. Εκδοτ. Oργαν. Πάπυρος
- Ε. Ξάνθος (1996), Απομνημονεύματα για τη Φιλική Εταιρεία. (1η εκδ.1845) Αθήνα: Εκδ. Βεργίνα
